Response To Dr. Mann'S Doubts Regarding Sri Dasam Granth Sahib Ji[Translation]

[.- Prabhjot Singh -.]

Waheguru Ji Ka Khalsa

Waheguru Ji Ki Fateh Guru Roop Sangat Jeo,

Following is an attempt at translating Dr. Harbhajan Singh's reply to Dr. Jasbir Singh 'Mann' 's doubts regarding Sri Dasam Granth Sahib Ji. Please do have a read..

Dhanvaad Jeo,

Prabhjot Singh

Response To Dr. Mann's Doubts Regarding Sri Dasam Granth

Dr. Harbhajan Singh

Head/Project Director, Dr. Balbir Singh Sahitya Kendra. Dehradun

A Translation

A California based writer Dr. Jasbir Singh 'Mann' (orthopaedic doctor by profession) and some writers under his leadership have been casting doubts in minds of the Sikhs regarding objectives of Sri Dasam Granth by spreading baseless rumours. With an ill-intention of propagating his groundless assumptions, he has once again launched a vicious attack with a 50-odd pages article named "Guru Granth Sahib; as the only Sikh canon (Presently Published Sri Dasam Granth and British Connection) REJOINDER TO "Sri Dasam Granth Sahib; the Second Canon of the Sikhs". There is absolutely nothing new in Dr. Mann's article. It is not even appropriate to say that it is an 'old wine in new bottle'. Rather, it is 'oldest of wines in oldest of bottles'. The sole objective behind writing this article is to keep lying repeatedly so that it could finally appear to be the truth. Perhaps Dr. Mann is incapable of concocting new rumours, that is why he is repeating the same falsehood in desperate attempt to give some credibility to it. Although he gives the illusion of being unbiased in his writings, it is said that he is bribing people to write against Sri Dasam Granth. In order to conceal his true identity under the mask, he writes, "Two viewpoints have been circulating in Panthic and Sikh studies circles about Dasam Granth. One view gives total acceptance and agrees that Guru Gobind Singh Ji wrote all compositions present in the Published Granth. 2nd view point is of total rejection of this Granth. Present author disagrees with both view points..". Dr. Mann is of the belief that Sri Dasam Granth in its entirety is a creation of the British. Nowhere in the article does he prove that the British made additions of so-and-so compositions in Sri Dasam Granth; instead, he keeps repeating that there no Granth called 'Sri Dasam Granth' existed in 18th Century, that the British got it prepared in the beginning of 19th Century. He also does not mention that so-and-so compositions have been added and how the British political system of the time or Christianity could profit by creating these fake compositions. It is surprising that although I have already refuted his allegations in my published book, but instead of providing answers to any of my work, he has once again attempted to cover his baseless hypothesis with the cloak of truth. I will attempt to uncover this stubborn falsehood of Dr. Mann in the following pages.

In an attempt to mislead the Sikh Sangat, the adversaries of Sri Dasam Granth are repeatedly creating terror waves by alleging that there is danger from Sri Dasam Granth to the Guruship of Sri Guru Granth Sahib. Following this malicious intent of creating scare in hearts and minds of the Sikhs, Dr. Mann has titled his baseless article as 'Guru Granth Sahib; as the only Sikh canon'. I have not met even a single supporter of Sri Dasam Granth that considers Sri Dasam Granth to be bigger and more important than Sri Guru Granth Sahib Ji. Every Gursikh, from times of Bhai Kesar Singh Chibber to the present-day Sikhs, has considered and respected Sri Dasam Granth as the smaller Granth. However, I can also say with absolute conviction that I have not met any adversary of Sri Dasam Granth that has full faith in completeness of Sri Guru Granth Sahib Ji. They have doubts on Ragmala, Bani of the Bhatts, Bhagat Banis, and objections against compositions of Bhai Gurdas Ji. They are determined to malign the names of members of the Guru's family, Bhai Nand Lal Ji and many other great personalities. Thus, there is a real danger to the Guruship of Sri Guru Granth Sahib Ji from Dr. Mann and his team of critics. Can Dr. Mann tell the name of any one supporter of Sri Dasam Granth, including those who do Parkash of this Granth, that has ever doubted the completeness of Sri Guru Granth Sahib Ji? I also strongly object to his use of the word 'Cannon' for Sri Granth Sahib Ji, because it does not translate to 'Guru Granth' at all. I had provided the dictionary meaning and description of the principle behind using this word but Dr. Mann did not provide any answers although he has surely hurt the Sikh sentiments by repeated use of the word associated with Western culture. [Translator's note: This is what appears in Dr. Harbhajan Singh's book regarding the word 'Cannon': "The Random House Dictionary of the English Language' has given the following meaning of this word: 1. an ecclesiastical rule or law enacted by a council or other competent authority and, in the Roman Catholic Church, approved by the pope. 2. the body of ecclesiastical law 3. the body of rules, principles, or standards accepted a axiomatic and universally binding in a field of study or art. 4. a fundamental principle or general rule. 5. a standard; criterion. 6. the books of the Bible recognized by any Christian church as genuine and inspired. 7. any officially recognized set of sacred books. 8. any comprehensive list of books within a field 9. Literature, the works of an author...]. Dr. Mann has written a lot of irrelevant stuff from here and there, but I want to focus myself on the questions raised by him. He argues that two fundamental questions need to be resolved regarding the objectives of Sri Dasam Granth:

Question 1: Based on Academic Benchmarks:

a. When was this Granth written.

b. The history of this Granth.

c. Who was its writer?

d. The internal consistency of this Granth.

Question 2: The Granth that Malcolm reported in 1810 A.D. and later rectified and edited by the 'Sodhak Committee': Was there any Granth named 'Dasami Patshahi Da Granth', associated with Sri Guru Gobind Singh Ji and with all the compositions, available in the 18th Century, whose Parkash used to take place in Gurdwaras of Punjab and Delhi? The academic proofs of participation of British in the the preparation, order and propagation of this Granth cannot be neglected, therefore any committee concerned with the verification of authenticity claims should keep this in mind.

After elaborating on the above doubts, Dr. Mann presents the following 'Table of Knowledge':

1. Does any literary resource informs us of any debate regarding Sri Dasam Granth Sahib in the 18th Century?

2. Academic issues regarding Bhai Mani Singh's Bir, Patna Bir and Anandpuri Bir?

3. Is it true that Dasam Granth appeared in the 19th Century? Was Dasam Granth present in Punjab, Delhi and neighbouring areas in the 18th Century?

4. Is it right that Dasam Granth in its present published form was mentioned for the first time in 1810 A.D. in Malcolm's book, "Sketch of the Sikhs"?

5. Is it a historical fact that the British propagated and established the Banis of Dasam Granth in order to weaken the Sikhs and the Sikh rule?

6. The dates within Dasam Granth?

7. Did the British popularised recitation of presently parkash'd Bir in order to destroy independent existence of the Sikh faith?

8. Did Atma Ram Nirmala of Calcutta had any associations with the Nimala Mahants of Patna?

9. The relationship between Tribhangi Chhand of Akal Ustat and Atma Ram?

10. Proofs of the establishment of superiority of 'Bachittar Natak' over Sri Guru Granth Sahib by the British during the end of 18th Century?

11. Proofs of involvement of British Govt. in the composition of Dasam Granth (Devnagri) in 1847?

12. The analysis of academic issues regarding 'Khaas Daskhati Patrey'?

13. Sikh Code of Conduct and Dasam Granth in 1925 A.D?

14. The Guruship given by Guru Gobind Singh Ji to Sri Guru Granth Sahib Ji? (Guru Granth is the sole Canon of the Sikhs.)

15. Sodhak Committee and Dasam Granth?

16. The debate regarding the authenticity of Dasam Granth in 18th Century?

17. The Hukamnama issued by Akal Takht on 6th June, 2008?

The following are replies to the above contrivances by Dr. Mann:

1. Does any literary resource informs us that there was any debate

regarding Sri Dasam Granth Sahib in the 18th Century?

In answer to this question, Dr. Mann writes that according to Bhai Kahn Singh 'Nabha', debate on Dasam Granth started immediately after preparation of its Bir by Bhai Mani Singh in 1726 A.D. However, this Dasam Granth Bir survived its original form because Bhai Mehtab Singh fulfilled his oath to kill Massa Rangad. Dr. Mann is unhappy that by doing so, an individual pledge took over the principles of Tenth Guruji. It would have been better if some collective decision was taken regarding this issue. The writer further says that just like Bhai Mani Singh had cancelled the Bir of Sri Guru Granth Sahib Ji that was prepared by the compiler, similarly Banis like Charitropakhyan and Hikayats should have been kept separated when he compiled Dasam Granth. It is Dr. Mann's opinion that although we consider Bhai Mani Singh as Panth-Rattan because of him being a Gursikh, still he has committed grave sin (by compiling Dasam Granth) which has done immense damage of the Sikh Panth. The writer believes that the Bir prepared by him is not available at all. The Bir attributed to him appears in 1818 A.D, and is presently in Delhi. The writer raises a question – By the end of 1740 A.D, Mata Sundri Ji and Mata Sahib Kaur Ji had given all weapons of Sixth and Tenth Guruji to the Sikhs (Currently on display at Rakabganj Sahib) then why they

did not give any Bir of Dasam Granth, Khas Patar or any picture to the Sikhs? Dr. Mann further says it is a historical fact that Baba Banda Singh, Nawab Kapur Singh, S. Jassa Singh Ahluwalia and other Misl leaders gave no respect to the Granth of Dasavi Patshahi. The writer has following doubts regarding this Bir:

a. How can Bhai Mani Singh, who compiled the Paath of Aad Granth in 1706 A.D, scribe the Paath of Banno Bir 20 years later?

b. Where was this Bir from 1713 A.D to 1818 A.D?

c. Does this Bir contain Swayiye (33), Shabad Hazare, Khalsa Mehma and Zafarnama in Persian only?

d. Some chhands in this Bir are either omitted or added as compared to the Parkash'd Bir.

Answer: In regards to Dr. Mann's question: 'Does any literary resource informs us that there was any debate regarding Sri Dasam Granth Sahib in the 18th Century?', I would like to say that if Dr. Mann had even an ounce of honesty, truthfulness and honesty in him towards Sikh Panth, the question should have been like this: 'Is there any literary resource available FROM 18th Century that informs there was any debate regarding Sri Dasam Granth in that century'. If Dr. Mann insists on proofs from the 18th Century regarding the naming and compilation of Sri Dasam, how can he then accept 'Mahan Kosh' published in 1930 as the literary proof, when it is absolutely clear that Bhai Kahn Singh 'Nabha' has not talked about its source anywhere? If Dr. Mann refuses to accept evidence by Bhai Kesar Singh 'Chibber' in 'Bansavali Nama Dassan Patshahian Ka' (1769 A.D) as a concrete proof, then why I should believe a Granth composed in 1930 as a proof? And even though Bhai Kahn Singh 'Nabha' has not committed this sin, Dr. Mann is still trying to falsely accuse him with his heinous lies, and by doing so, is soiling the name of such a highly respected person of the Panth. By giving proper references to Bhai Kahn Singh 'Nabha's' 'Mahankosh' in my book 'Sri Dasam Granth-Karta Sambhandhi Vevad Di Punar Sameekheya', I have made it absolutely clear that his name is being falsely attached to this lie. Same stance is against Gyani Gyan Singh and similar slanderous attitude has been adopted against Malcolm's writings. If there was any truth in Dr. Mann's claims, he would give answers to my comments. Why did he not muster courage to do so? I am forced to give a strong 'No' to the above question because Bhai Kesar Singh Chibber clearly writes that the debate was regarding the reordering of Banis and separation of Bhagat Banis from Sri Guru Granth Sahib; it was not concerning the compilation of Sri Dasam Granth.

Honest readers can judge the level of reasoning and morality of Dr. Mann just from this: On one hand, Dr. Mann says that Malcolm got Sri Dasam Granth composed from Atma Ram Nirmala around 1810 A.D. and that in 18th Century, this Granth was not present anywhere in Punjab, Delhi and nearby areas, and on the other hand he is stressing that 'debate started on Dasam Granth immediately after preparation of its Bir by Bhai Mani Singh in 1726 A.D'. If this Granth was not present till the end of 18th Century, If Bhai Mani Singh never prepared such a Bir, then how can debate regarding it happen in 1740 A.D? And which Bir survived in its original form after Mehtab Singh was able to fulfil his oath? Dr. Mann slams serious allegation against Bhai Mani Singh and Khalsa Panth of the time by saying that Bhai Mani Singh caused damage to the Panth by preparing this Bir and by making a unanimous decision based on an individual oath proved detrimental to the Panth. The following becomes clear from these words of Dr. Mann:

a. The first Bir of Sri Dasam Granth was scribed by Bhai Mani Singh.

b. Sri Dasam Granth existed in 1740 A.D. c. The entire Khalsa Panth of the time had no awareness of Gurmat. Bhai Mani Singh caused massive damage to the Panth.

The above words of Dr. Mann prove that he considers himself superior not only to Sikhs under the guidance of Sri Guru Granth Sahib Ji but to the entire Panth too. Dr. Mann. also accepts that Panth Khalsa had rejected Sri Guru Granth Sahib Ji's Bir prepared by Bhai Mani Singh, but made a mistake by not rejecting his Dasam Granth Bir. This belief of Dr. Mann has uprooted the basis of all his theories. In claiming so, he has accepted that: 1. Bhai Mani Singh is the compiler of Sri Dasam Granth. 2. The difference of opinion in Sikh Panth was regarding the reordering of Bani of Sri Guru Granth Sahib Ji. 3. Sri Dasam Granth was accepted in its original form i.e. Panth unanimously accepted it as Guruji's composition. I accept all three claims with open arms because my beliefs are exactly the same too. The above three points are the principle reasons for my belief that Sri Dasam Granth is Guruji's composition. It is definite that its compilation was done by Bhai Mani Singh. The dispute within the Panth was concerning reorder of Banis of Sri Guru Granth Sahib Ji and the theory regarding Bhai Mehtab Singh Ji's oath is principally wrong because Panth did not accept Bhai Mani Singh Ji's work in its original form; instead, as Dr. Mann. says, the reordering of Banis as done by Bhai Mani Singh was rejected by the Panth after a lengthy and thoughtful discussion. The only reason why Sri Dasam Granth Sahib was not rejected was because the entire Panth unanimously accepted it to be the work of Guruji and there was absolutely no doubt regarding its Banis in anyone's mind.

Dr. Mann and other adversaries of Sri Dasam Granth have been repeatedly pushing ahead the argument that the history of above-mentioned Bir by Bhai Mani Singh can be traced till 1818 A.D., therefore it cannot be regarded as Bhai Mani Singh's Bir? Can Dr. Mann. tell who had the possession of Kartarpuri Bir and at what times? Can he tell which particular Bir did Guru Gobind Singh Ji gave Guruship to? Can he tell where has the Bir prepared by Guruji at Damdama Sahib gone? In this manner, tomorrow someone can reject the Guruship of Sri Guru Granth Sahib Ji, just because the Bir to whom Guruship was bestowed is not available. In reality, Sikhs had lost the possession of Bhai Mani Singh's Bir during Vadda Ghalughara, and later came back in Panth's possession via some Muslim. This Bir has all the characteristics as that of Bhai Mani Singh's Bir. The Grandson of Bhai Mehtab Singh, who received the history of Sikh affairs as part of family heritage, gives us the following important information in 'Panth Parkash' regarding the loss of Birs during Vadda Ghalughara:

ਜ਼ੋਰ ਪਾਇ ਸਿੰਘ ਬਹੀਰ ਨਿਕਾਰੀ। ਘੇਰਯੋ ਬਹੀਰ ਬਹੁ ਤੁੰਮਣ ਭਾਰੀ।

ਤਿਨ ਮੈਂ ਗ੍ਰੰਥ ਤੁਰਤ ਥੇ ਦੋਇ। ਇਕ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰੀਏ ਦਮਦਮੀਏ ਜੋਇ।

ਘੇਰ ਲਯੋ ਤਿਨ ਅਗਯੋਂ ਆਇ। ਜੁਦੈ ਜੁਦੈ ਤੇ ਦਏ ਕਰਾਇ।

ਧਰ ਗ੍ਰੰਥ ਤਹਿਂ ਲੜੇ ਮਝੈਲ। ਰਖਤ ਹੁਤੇ ਥੇ ਸ਼ਸਤਰ ਗੈਲ।

ਘੜੀ ਕੁ ਲੜੇ ਫਿਰ ਲੀਨੇ ਮਾਰ। ਫਿਰ ਦਮਦੀਅਨੁ ਪਰ ਧਰੀ ਤਲਵਾਰ।

ਪਾਉ ਘੜੀ ਤਹਿਂ ਤੇਊ ਲੜੇ। ਬਿਨ ਹਥੀਆਰ ਹੁਤ ਕਯਾ ਕਰੇ। (ਪਦ 111-12)

It is important to carefully understand the above lines by 'Bhangu'. He says that two Granths always accompanied the 'Khalsa Dal'. One was Amritsariye and other was Damdamiye. Both separately got under siege because enemy forces were much greater in number. After placing the Granth on the ground, security forces of Majha Region fought bravely with the enemy for some time, but all got killed in the end. After that Damdamiya got attacked. Being unarmed, they fought for a little while. This way, both Granths fell into enemy hands in the battlefield. These two Granths cannot be two saroops of Sri Aad Granth. With critical reasoning one can know the implied meaning of Damdamiya and Amritsariya. Some consider these two as Granths, but from the martyrdom of Majhail and Damdamiya forces they appear as two separate groups of the Sikhs. Actually, Damdama Sahib has been a Nihang Cantonment right from the time of arrival of Guru Gobind Singh Ji at that place. Gyani Gyan Singh Ji writes that original Dasam Granth containing the Banis of Guru Gobind Singh Ji (i.e. Bhai Mani Singh's Dasam Granth Bir) used to be with Buddha Dal but fell into hands of Durrani's soldiers during Vadda Ghalughara, as:

ਅਸਲ ਦਸਮ ਗੁਰ ਵਾਲਾ ਗ੍ਰੰਥ। ਰਹਿਤ ਬ੍ਰਿਧ ਦਲ ਮੈ ਮਧ ਪੰਥ।

ਘਲੂਘਾਰਾ ਜਬ ਵਡ ਭਯੋ। ਗ੍ਰੰਥ ਦੁਰਾਨੀ ਸੋ ਲੀਉ।

Any malicious attempt to prove this Granth as Sri Guru Granth Sahib Ji is highly condemnable because there was always Parkash of Sri Guru Granth Sahib at Harmandir Sahib and also by numerous Udaasi Sants etc. at Gurdwaras spread all over the country. It is impossible to claim that Aad Granth Ji used to be in Buddha Dal because its Parkash used to take place at numerous Guru Ghars everywhere. There was a Bir with Dhirmaliyas and Banno Vali Bir and its numerous copies were with many Sikhs. How can one say that a Bir, whose Parkash is associated with Sri Harmandir Sahib, Amritsar and its copies established in all four corners of the country, be only in possession of the Buddha Dal? On the other hand, before the efforts of Baba Deep Singh, only Bhai Mani Singh Ji's Bir was available in the Sikh Panth. The special affection and respect of Nihang Singhs for Sri Dasam Granth is not hidden from anyone. Therefore, the Granth present in Buddha Dal as told by Gyani Gyan Singh can be none other than 'Sri Dasam Granth'.

The Damdamiya and Amritsayia of 'Bhangu' can be identified from the special relationship of Buddha Dal with Damdama Sahib and existence of Sri Dasam Granth in Buddha Dal. Damdamiya can be a special jatha of Nihang Singhs that had the responsibility of sewa and care of Sri Dasam Granth. Sri Guru Granth Sahib Ji has had an unbreakable relation with Sri Amritsar Sahib Ji as first Parkash of this Sri Granth took place there. Also, Bhai Mani Singh had established a Taksaal there to teach Gyaanis the paath and meanings of Sri Aad Granth Ji. It seems that in Khalsa Dal, Gyanis from Amritsar used to be in sewa of Sri Guru Granth Sahib Ji; they would recite paath, Do Kirtan and Katha etc. to the Khalsa and a special unit of Majhails would remain on

guard to protect this Sri Granth. The other Damdamiya jatha was on guard for the protection of Sri Dasam Granth. This way, it becomes absolutely clear from Bhangu's words that two Birs fell into the hands of Durrani's forces during Vadda Ghalughara. One Bir was of Sri Guru Granth Sahib Ji and other was Bhai Mani Singh's Bir which had Banis from both Granths compiled in it. To be stubborn and remaining in denial of history of this Bir is neither rational nor wise.

Dr. Mann, who has got used to making illogical and weird arguments, says that 'By the end of 1740 A.D, Mata Sundri Ji and Mata Sahib Kaur Ji had given all weapons of Sixth and Tenth Guruji to the Sikhs (Currently on display at Rakabganj Sahib) then why they did not give any Bir of Dasam Granth, Khas Patar or any picture to the Sikhs?' Can he prove which Birs of Sri Guru Granth Sahib were given by them and to which Sikhs? If Dr. Mann had used a little bit of discretion then this fact would be absolutely clear that the 'Khas Patars' that had reached Mata Sundari Ji with Bhai Mani Singh Ji's efforts were placed carefully at appropriate place in the Bir. What other 'Khas Patars' were with Mata Ji that had to reach Dr. Mann via the Sikhs so that he could look at the evidence and give his stamp of approval on Sri Guru Maharaj's Bani? Dr. Mann writes: 'it is a historical fact that Baba Banda Singh, Nawab Kapur Singh, S. Jassa Singh Ahluwalia and other Misl leaders gave no respect to the Granth of Dasavi Patshahi.' I ask Mann sahib this: Banda Singh Bahadur did not have Sri Guru Granth Sahib when left from Hazoor Sahib, we do not have any proof that he had Sri Guru Granth Sahib Ji with him during the attack on Samana, Sadhora and Sarhind. Do we infer from this that Banda Singh Bahadur gave no importance to Sri Guru Granth Sahib Ji? If we believe Dr. Mann's argument that Sikhs went against principles of Guruji by accepting Sri Dasam Granth in 1740 A.D, can he kindly tells us whether the above-mentioned Sikhs existed at that time or not? Does this semi-educated scholar not even know that Sardar Kapur Singh was Nawab of Sikh Panth from 1733 A.D to 1753 A.D? If there was a debate in 1740 A.D regarding Sri Dasam Granth and it was accepted by the Panth, then it definitely happened under the presidency of S. Kapur Singh. S. Jassa Singh Ahluwalia was about 22 years old at that time and there is every possibility of his presence in that Panthic gathering also. Making false accusations that these individuals did not respect Sri Dasam Granth, despite knowing that a unanimous decision was taken by entire Panth in the presence of S. Ahluwalia and under the leadership of S.Kapur Singh, is indeed a grave and heinous crime.

'Mann Sahib' has studied Malcolm's work in detail, in fact in such incredible detail that whatever is not written on any page of his book, he has been able to extract out from the book's soul. Please read these words from the book: "When the chiefs and principal leaders are seated, the Adi Granth and Dasama Padshah ka Grant'h are placed before them. They all bend their heads before these scriptures, and exclaim, Wa ! Guruji ka Khalsa ! Wa ! Guruji ka Fateh !"

2. Regarding Bhai Mani Singh's Bir, Dr. Mann. expresses this doubt: a. How can Bhai Mani Singh, who compiled the Paath of Aad Granth in 1706 A.D, scribe the paath of Banno Bir 20 years later? b. Where was this Bir from 1713 A.D to 1818 A.D? c. Does this Bir contain Swayiye (33), Shabad Hazare, Khalsa Mehma and Zafarnama in Persian only? d. Some chhands in this Bir are either omitted or added as compared to the Parkash'd Bir.

Our belief: a. The Bir that Guru Gobind Singh Ji got scribed by Bhai Mani Sahib must have reached Sri Hazoor Sahib and Guruship must have been bestowed to it. There is no possibility of another copy of it in Bhai Mani Singh's possession. The copies of Sri Aad Granth that were easily available in the Panth were taken from Banno Vali Bir. Unlike Sri Guruji, Bhai Mani Singh did not possess the knowledge of all three worlds that he could remember the entire Bir by heart after scribing it just once. Thus, there is nothing unusual about him scribing paath from Banno Vali Bir. How can Dr. Mann, who on one hand is calling him a forgetful Sikh who caused great damage to the Panth, expect him to be equipped with spiritual powers of Sri Guruji that could not make a single mistake?

b. The answer has been given above.

c. If Bhai Mani Singh could not find some Banis at that time, or if Zafarnama appears in Persian, then these facts establish the antiquity of that Bir. The Janam Sakhi associated with Guru Nanak Dev is brief as compared to other Janam Sakhis. It is with time that Sakhis got diversified. Similarly, the original and brief saroop of Sri Dasam Granth Sahib must be associated with Bhai Mani Sahib. If that saroop had more Banis in it than the saroops written later, only then it would be imperative to doubt its oldness. The oldest form of Zafarnama should also be in Persian because it is absolutely impossible that Aurangzeb or members of his court could read Gurmukhi script. The Gurmukhi script of Zafarnama is definitely added later for those Sikhs who could not read Persian. It is highly surprising that the pseudo-scholars of Sri Dasam Granth are calling the original Zafarnama irrelevant and giving more importance to its Gurmukhi transliteration instead. Therefore, the missing Banis and Zafarnama in Persian script are proofs of its antiquity, the denial of this is a sure sign of lack of ability to reason.

d. If some Chhands are incomplete then why don't Dr. Mann present suggestions before the Panth regarding completion of paath? Why is he bent on reducing the paath instead? He presents Bhai Kahn Singh 'Nabha''s views, but Bhai Sahib has only told to locate more verses of Akal Ustat but has said nothing about reducing anything. I will sincerely support Dr. Mann if he presents before the Panth the suggestion that we should complete those verses that are removed from the published Bir. Dr. Mann should also pay attention to the fact that whatever characteristics have been described by Kesar Singh Chibber in his 'Bansavalinama' regarding Bhai Mani Singh's Bir, they all match the Bir that is popular in the name of Bhai Mani Singh. Despite this, even if some stubborn people of Dr. Mann's mindset reject this Bir as Bhai Mani Singh's, it is proved that this Bir would be a copy of the original Bhai Mani Singh's Bir.

In respect to Patna Bir, Dr. Mann. is of the opinion that there is no history associated with it – there is no information about its writer etc. and its history cannot be traced beyond Sukha Singh.

a. If this Bir was present in Patna till the end of 18th Century, then why could not Colebrooke locate a copy of it as that area was under British rule?

b. Since there are additional compositions in this Bir as compared to the Granth in possession of Colebrooke, therefore it is a later work than the Dasam Granth With Colebrooke (1783 A.D.)?

c. The year of compilation of this Bir has been given as 1698 A.D. inits table of contents, while 'Zafarnama', a composition of 1706 A.D, has been scribed by the original writer.

d. Gyani Gyan gives 1775 A.D. as its year of compilation.

e. There are extra Banis in this Bir.

Answers and Solutions to Dr. Mann's doubts:

a. One cannot be in denial of the existence of this Bir even if we keep in consideration Mann's contrivance that there is no history associated with it. Either Dr. Mann should research its history or follow the prevalent tradition. The third way is to get its ink, paper scientifically tested. There are many precious literary resources all around the world that have no history associated with them. Despite that, they are respected by scholars. It is not appropriate to say that it has got no history. The writer has himself given appropriate dates along with each and every composition and more than once in compositions like Krishnavtar. What is any need of asking its history when one knows that the original writer had finished writing all compositions by 1698 A.D. The dates to compositions as given by this writer match those of other Birs. The writer of this Bir is Bhai Sukha Singh who was a granthi Singh at Sri Patna Sahib and it has been compiled at Patna Sahib. If no other proof is acceptable then at least Gyani Gyan Singh's date of 1775 A.D. should be accepted. If everything mentioned above is true, which other historical detail is needed? Dates of compositions are known, name of compiler is known, place of compilation is known, writer is known, time-period of composition is also known. What other concrete proof does Dr. Mann need that could complete the history of this Bir? Therefore, we are of the opinion that even this argument of Dr. Mann is neither factual nor properly constructed. b. Dr. Mann says that 'If this Bir was present in Patna till the end of 18th Century, then why could not Colebrooke locate a copy of it as that area was under British rule?' I challenge Dr. Mann to present before the Sangat any order of the British Govt. of that time which says that any Englishman could take possession of any literary text from any place of worship. First things first, Dr. Mann should prove whether Colebrooke stayed sufficiently long enough at Patna Sahib to get such a massive Granth copied? It is plausible that maybe there was no other copy of this Granth of Dasam Pita at Patna Sahib, and priests could not give away the only Bir available with them. Therefore, to say that because Colebrooke was not given the Granth, it cannot be there at all is a totally wrong and deceiving statement to make. c. Dr. Mann is of the opinion that 'Since there are additional compositions in this Bir as compared to the Granth in possession of Colebrooke, therefore it is a later work than the Dasam Granth With Colebrooke (1783 A.D.)'. If we accept this logic of Dr. Mann, then the Bir associated with Bhai Mani Singh's name is proved to be the oldest. The existence of extra Banis in Patna Vali Bir does not mean it was written much later. In fact, there were many other compositions popular in the name of Guru Gobind Singh Ji that were not in Bhai Mani Singh's Bir. Gyani Gyan Singh has written the following in this context:

ਗ੍ਰੰਥ ਗੁਰੂ ਥੇ ਬਹੁ ਬਨਵਾਏ। ਜਾਨੌ ਜਿਤਿਕ ਨਾਮ ਦਿਹੁੰ ਗਾਏ। 73 ।

ਪਰਬ ਅਠਾਰਾਂ ਭਾਰਥ ਕੇਰੇ। ਭਾਖਾ ਕਰੇ ਗੁਰੂ ਬਿਨੁ ਦੇਰੇ।

ਤਿਨ ਮੈਂ ਸੇ ਹੈਂ ਦਸ ਪ੍ਰਸਿਧੈਂ। ਆਠ ਲੋਪ ਹੋਏ ਕਿਸਿ ਬਿਧੈਂ। 74 ।

ਜੋ ਪਟਲੇਸ਼੍ਵਰ ਅਬਿ ਬਨਵਾਏ। ਕਰੇ ਅਠਾਰਾਂ ਪੂਰੇ ਸਾਏ।

ਪੁਨ ਗੁਰੁ ਸਰਬ ਲੋਹ ਇਕ ਕਥਾ। ਪ੍ਰੇਮ ਸੁਮਾਰਗ ਔਰੈਂ ਤਥਾ। 75 ।

ਨੀਤੀ ਸਾਗਰ ਥਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਾ। ਉਪਨਿਸ਼ਦਾਂ ਕੀਨੀ ਥੀਂ ਭਾਸ਼ਾ।

ਗੋਬਿੰਦ ਗੀਤਾ ਔਰ ਪ੍ਰਭਾਖੀ। ਯਹਿ ਸਭਿ ਸੁਨੀ ਵਡਨ ਤੈ ਸਾਖੀ। 76 ।

ਗੁਰੁ ਕੇ ਰਚੇ ਸਿਖ ਬਹੁ ਭਾਨੈਂ। ਸਾਚ ਝੂਠ ਸਭਿ ਗੁਰੁ ਹੀ ਜਾਨੈ।

ਇਤ੍ਯਾਦਿਕ ਬਹੁ ਗ੍ਰੰਥ ਰਚਾਏ। ਥੇ ਸਤਿਗੁਰੁ ਹਮ ਸੁਨਯੋ ਮਹਾਂਏ। 77 ।

Therefore, Bhai Sukha Singh did not add extra Banis in Sri Dasam Granth with any malicious intention; the common Sikhs were of the belief that are many more compositions of Sri Guru Gobind Singh. Gyani Gyan Singh, who is Dr. Mann's trusted author, writes he had heard from elders that there were many other compositions by Guru Gobind Singh Ji which are not available in prevalent Birs of Sri Dasam Granth. Sodhak Committee did extensive analysis and corrected the paaths, reordered and validated the Banis. c. Dr. Mann also doubts the Patna Sahib Bir because the year of compilation of this Bir in its table of contents has been given as 1698 A.D., while 'Zafarnama', a composition of 1706 A.D, has been scribed by the original writer. My belief is the Vikrami Samvat 1755 given in the table of contents of this Bir is not its compilation period; rather, it denotes the first completion of Sri Dasam Granth, which is proved by the completion of composition 'Ramavtar' by 1755 Samvat. All other Banis have been composed prior to this composition. It is abolutely clear from the photocopy of this Bir's table of contents provided by Dr. Mann that this Samvat denotes the completion of 'Ramavtar'. The following is written at the beginning of this Bir's Table of Contents:

"< ਸ੍ਰੀ ਵਾਹਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਿਹ। ਸ੍ਰੀ ਭਗਉਤੀ ਜੂ ਸਹਾਇ। ਤਤਕਰਾ ਸੂਚੇ ਪੱਤ੍ਰ ਸ੍ਰੀ

ਗ੍ਰਿੰਥ ਜੂ ਕਾ ਬਾਣੀ ਪਾਤਿਸਾਹ ਦਸਵੇਂ ਜੂ ਕੇ ਗ੍ਰਿੰਥ ਕਾ ਸੰਬਤ 1755 ਮਿਤੀ ਅਸਾੜ

ਬਦੀ 1 ਕੋ ਗ੍ਰਿੰਥ ਲਿਖਿਆ।"

There is absolutely no doubt left regarding this Samvat when we compare it to the following lines of 'Ramavtar':

ਸੰਮਤ ਸਤ੍ਰਹ ਸਹਸ ਪਚਾਵਨ। ਹਾੜ ਵਦੀ ਪ੍ਰਿਥਮਿ ਸੁਖ ਦਾਵਨ।

ਤ੍ਵਪ੍ਰਸਾਦਿ ਕਰਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸੁਧਾਰਾ। ਭੂਲ ਪਰੀ ਲਹੁ ਲੇਹੁ ਸੁਧਾਰਾ। (ਰਾਮਾਵਤਾਰ 860)

Therefore, it is definite that the Samvat given in table of contents denotes completion of all Banis (excluding 'Zafarnama') of Sri Dasam Granth and not the date of compilation of this Bir. In the absence of any of the above evidences, we can say that the date 1755 A.D. as given by Gyani Gyan Singh can be right and Dr. Mann's claim that British got Sri Dasam Granth Sahib prepared in the beginning of 19th Century proves to be absolutely baseless. It is also important to mention that this Samvat of 'Ramavatar' is the last of all the Samvats. Bhai Kesar Singh Chibber has also determined it to be the Samvat of Sri Dasam Granth Sahib's completion. The Samvat given in the table of contents in Patna Sahib Bir verifies it. When there is evidence available within this Bir regarding its completion by Sri Guruji and two other early evidences are also available that prove Sri Guruji completed it in 1755 Samvat, How can Dr. Mann then serve lies upon lies in front of the Panth by blatantly ignoring these proofs? Not only the ending section provides the above Samvat regarding this Bani's completion, the writer has also clearly described the completion at its end:

ਸਾਧ ਅਸਾਧ ਜਾਨੋ ਨਹੀ ਬਾਦ ਸੁਬਾਦ ਬਿਬਾਦ।

ਗ੍ਰੰਥ ਸਕਲ ਪੂਰਣ ਕੀਯੋ ਭਗਵਤਿ ਕ੍ਰਿਪਾ ਪ੍ਰਸਾਦਿ। (ਰਾਮਾਵਤਾਰ 861)

The fact that date of completion in table of contents is associated with a Bir completed in 1755 A.D. during Guruji's time makes it clear that the writer of Patna Sahib Bir must have had access to extremely important and puratan pothis of Dasam Guruji's Bani. Thus, the importance of this Bir increases even more.

As far as the issue of inclusion of 'Zafarnama' composed in 1706 A.D by Sri Guruji is concerned, this question fails to hold its merit when the above discussion is kept in mind. The argument, that its completion cannot be accepted because 'Zafarnama' a composition of 1706 A.D. is included in it, is nothing but a superfluous objection. The first completion of Sri Aad Granth took place in 1604 A.D. Afterwords, Sri Guru Tegh Bahadur Ji's Bani was added. Sri Aad Granth was completed in 1604 A.D as well as in 1706 A.D. After all, no one doubts the completeness of Sri Aad Granth which were Parkash at Sri Harmandir Sahib in 1604 A.D. Even then, the Sikhs had reverently sung in the praise of the all-complete Sri Granth:

ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਜਲੁ ਛਾਇਆ ਪੂਰਨ ਸਾਜੁ ਕਰਾਇਆ ਸਗਲ ਮਨੋਰਥ ਪੂਰੇ ॥

3. Dr. Mann's third question is: Did Dasam Granth appeared in 19th Century and was this Granth available in the areas of Punjab and Delhi in the 18th Century? My answer in reply to this question is Dr. Mann should be aware that this Granth did not appear in the 19th Century. Dr. Mann's own words state that Colebrooke had obtained a copy of it in 1783 A.D. Has Colebrooke, Malcom or any other scholar written anywhere that that Granth (in the possession of Colebrooke) was written in 1783 A.D. too? Colebrooke had only obtained a copy of it in that year. If Colebrooke had obtained a Bir of this Granth in 1783 A.D., then there is absolutely no possibility of it being written by Atma Ram Nirmala or any other Nirmala under the conspiracy of Malcom in 1810 A.D. If Dr. Mann is really that interested in becoming a scholar of Dharma-Shastars, he should hand over the responsibility of checking patients to some other bone specialist and search for Colebrooke's Granth instead. Then he should get its paper, ink and handwriting analysed to confirm its exact date of compilation. And only after collecting all the relevant facts he should claim that it was created in 19th Century instead of 1783 A.D. If this Granth was not available anywhere in Punjab or Delhi then why did Malcom write that Colebrooke was more fortunate than me because he was able to obtain Birs of both two Granths, while I could only obtain Sri Aad Granth's Bir? Dr. Mann knows full well that the Granth for which he

curses Bhai Mani Singh was written in Delhi only. What is the credibility of Dr. Mann's argument when the whole history of the compilation of this Granth is associated with Delhi?

4. The next question of Dr. Mann is: Is it right that Dasam Granth in its present published form was mentioned for the first time in 1810 A.D. in Malcolm's book, "Sketch of the Sikhs"? Firstly, the writer cleverly tries every trick in the book to deceive the average reader, but reality is he is not clever enough to put scholars and intellectuals in any doubts. I say, what is the need of raising issues regarding published or unpublished Bis when the discussion is clearly focussed upon whether Banis of the Sri Dasam Granth are Sri Guruji's compositions or not. I am hereby presenting before the reader Dr. Mann's question as it appears in his article: 'Is it correct that Presently published Dasam Granth was first introduced in Literature by Malcolm in 1810 AD in his book titled 'Sketch of the Sikhs ?' It is important to request to the readers that the mistake of writing first capital letters of words 'Presently' and 'Literature' is not mine. I have written many times before that adversaries of Sri Dasam Granth are rather interested in writing articles but most of them have no idea about the art of writing. At least this is the impression one gets upon reading Dr. Mann's strange English. While he has not been able to master the correct use of upper case and lower case letters, he has surely received lessons from someone on how to slander great works of highly respected personalities. Returning back to the main question: Can Dr. Mann tell the readers how could a Granth that was carefully revised and reordered by the Sodhak Committee in 1897 A.D. find its mention in any work prior to Malcolm's book written in 1810 A.D? Malcolm has not presented the order of Banis of Sri Dasam Granth either which could be tallied with the order accepted by Sodhak Committee. Seems like Dr. Mann is caught up in his own web of tricky questions. His question should have been: Does any discussion regarding the Bani of Sri Dasam Granth and its sources appear in any literary sources prior to Malcolm? Dr. Mann knows well the discussion of this Bani appears in Granths like Sri Guru Sobha, Gur Bilas Patshashi 10 (both), Mahima Parkash etc. and that Kesar Singh Chibber has also described its compilation in detail. He had absolutely no scope of asking whether the Bani of Sri Dasam Granth was discussed by anyone else before Malcolm or not. So he devised this method to confuse and perplex Sangat instead. Dr. Mann should make clear first whether he is opposing the Banis of Sri Dasam Granth, or the reordering done by the Sodhak Committee?

5. Dr. Mann's next question is: Is it a historical fact that the British propagated and established the Banis of Dasam Granth in order to weaken the Sikhs and the Sikh rule? is nothing but another cock-and-bull story. Rulers with devious intentions are against the warrior spirit of a particular sect, and not saint aspects of it. The naam simran and kirtan of the Sikhs was no threat to the British Govt. Instead, they were terrified by their fondness of weapons and their warrior form. They had no threat from the Bani of Sri Guru Granth Sahib Ji, albeit they would have surely been weary of commitment of the Sikhs for 'ShastarNaam Mala'. Continuous Jaaps of 'ਛਤ੍ਰੀ ਕੳੋ ਪੂਤ ਹੌਂ ਬਾਮ੍ਹਣ ਕੋ ਨਾਹੀ, ਅਤਿ ਹੀ ਰਣ ਮਹਿ ਤਬ ਜੂਝ ਮਰੌਂ, ਅਸਿ ਕ੍ਰਿਪਾਣਿ ਖੰਡੋ ਖੜਗ' etc. and paaths of 'Chandi Di Vaar' could also be cause of concern for them. A philosophy like 'Raj Karega Khalsa' could be a potential challenge to their rule and not 'Guru Maaneo Granth'. How could a politically advance race like the British encourage Sikhs to recite 'ਖਗ ਖੰਡ ਬਿਹੰਡੰ ਖਲ ਦਲ ਖੰਡੰ' and cause destruction of its enemy? How could they encourage Sikhs to recite the name of weapon-carrying Sarbloh form of Kaal Purakh? It is absolutely clear that no race can let its enemy recite Banis that would invoke the warrior spirit to fight and die for one's faith. Till Malcolm's time, the British had such little knowledge of Sikh faith that were incapable of injecting any corruption in it. Malcolm does not even know what's the difference between first and second Bhai Gurdas. Rattan Singh Bhangu also tells us that English at that time were trying to gain knowledge of fundamentals of Sikh faith from outsiders like Boote Shah that had absolutely no knowledge about the Sikhs. They also had no idea about the relations between Sikhs and Muslims of the time. They were not even aware of the sort of injustice a Muslim writer would do to Sikh history in his writings. How could a race that had negligible knowledge of the Sikhs at the time compose such a diverse Granth and popularise it amongst the Sikhs? Dr. Mann has accused Bhai Mani Singh of making a big mistake by compiling this Granth. If this entire effort is that of the British then the relations between Bhai Mani Singh and the British will have to be explained instead. Thus, Dr. Mann should know the historical truths. It is not appropriate to accept baseless theories and fact-less arguments to be historical facts. If we consider this Granth to be written by the British just because Malcolm discusses a few verses of Sri Dasam Granth, then what about Sri Aad Granth whom he quoted and discussed extensively? Do we also take this Sri Granth to be devised by the British as part of some political plan? Just have a look at the crudeness of Dr. Mann's work: He illustrates the missionary policy of the British by mentioning an article written by some missionary in 1814 A.D. This article is neither written by Wilkins, nor by Malcolm. There is also no mention of 'Dasam Granth' anywhere in the article. The raise question against the authenticity of a Granth that Colebrooke had obtained in 1783 A.D, he should give proofs of any British conspiracy from period prior to1783 A.D and not some evidence after that date. The lines quoted from this article by Dr. Mann do not reflect any ill-feelings of that missionary or the British towards the Sikhs. Dr. Mann has given the following lines as an example: "It is devoutly to be desired, that nothing may be done on the part of Christians to introduce their religion among the nations of India, which shall tend to impress a belief that Christianity is less tolerant, mild and pacific, or in any respect less worthy of reception than the religion of Nanac. Besides, the account we have of the principle doctrines of the Seeks, should excite our gratitude to the common Father of our race, that he has, in one way or another, diffused some correct ideas of himself, more extensively, than has been generally known or supposed by Christians." In reality, the writer wishes propagation of Christianity in those areas of Hindu faith where the feeling of nationality is missing. He warns other missionaries against propagation attempts in nationalist factions like the Sikhs and that Christianity may appear smaller in front of them. He also makes it clear that the doctrines we look forward to spread with Christianity are already firmly established within Sikh faith, perhaps even more strongly than in Christianity. We should be content in knowing that the Sikhs share the Christian concept of Universality and there is no purpose of preaching Christianity if a race has already got good qualities that it stands for? With above lines, Dr. Mann's lie in this self-constructed theory has laid itself bare.

Dr. Mann has presented some comments of Warren Hastings regarding the nature of the Sikhs, but there is nothing anti-Sikh about them. He writes that Sikhs are good candidates for military recruitment but could not develop to their full potential mainly because of their carefree nature and internal feuds. However, they do get get together as one whenever they sense any common threat. Dr. Mann coats these words of Warren Hastings with his lies need to be examined carefully. He says, 'The British knew full well that Sikhs constantly fight amongst each other, but they do get together whenever they see a common threat, this is because of their carefree nature and faith on Sri Guru Granth Sahib'. Nowhere has Hastings mentioned Guru Granth Sahib, or Sri Dasam Granth, or Guru Granth Sahib Ji as the reason of unity amongst the Sikhs. Dr. Mann has stubbornly tried countless times to make his rubbish lies walk on the path of truth. The following argument of Dr. Mann is a complete lie too: 'Majority of Sri Dasam Granth Birs have been found in PEPSU (Predominately Malwa area of Punjab) because this area fell under the political influence of the British first, and as such they could get Dasam Granth propagated and preached in this area by the Nirmalas and Shaheeds who were under their control but could not get it parkash'd in Harmandir Sahib.' The reality, however, is Sri Dasam Granth was already available at Patna Sahib before the advent of British in Punjab. Can Dr. Mann tell that if the British could get this Granth immediately parkash'd at all the Gurdwaras in this region upon their entry, then why they were able to get Sri Dasam Granth parkash'd at Harmandir Sahib even after ruling on Amritsar for more than 100 years? In reality, affairs at Sri Harmandir Sahib follow their traditional Maryada. Whilst Sangat gathers after parkash in other Gurdwaras, they assemble before parkash at Sri Harmandir Sahib, then Parkash takes place approximately at the same time when Sri Guru Arjan Dev Ji would come in the Sangat. Nobody gives out 'Jaikara', 'Agya Bhayaee Akaal Ki... Bache Sharan Jo Hoe' Dohra is also not read. Have the British introduced these customs too? Sri Dasam Granth had more influence in areas which had high concentration of Nihang Cantonments.It is absolutely illogical and wrong to forcefully associate British with the presence of high volumes of Sri Dasam Granth in that area, because Damdama Sahib was the centre of Nihang Singhs during that period.

The self-contradictory claims of Dr. Mann are more than enough to illustrate his lack of knowledge. On one hand Dr. Mann says Malcolm is an important figure who has tried to present Dasam Granth to to of more importance than Sri Guru Granth Sahib. On the other hand, he uproots this theory himself by saying "Malcolm gives clear message that Guru Granth Sahib Ji is the only canon." If Malcolm is the creator and preacher of Dasam Granth, then why he is giving so much importance to Guru Granth Sahib? Actually, it is not Malcolm's fault, Dr. Mann has deviously tried to falsely make Malcolm the creator of Sri Dasam Granth. Dr. Mann's unstable mind and intellect works in weird way. He gives evidences to Malcolm's words from credible and trustworthy sources. However, in the same breath he criticises his book by changing its title to 'unreliable Sketch of Sikh'. Dr. Mann should explain to the readers why 'you have trusted' this unreliable and infamous book. Earlier this perplexed Dr. Mann had said - Malcolm had got Sri Dasam Granth prepared from 'Atma Ram Nirmala'. Now he writes: "Britishers assisted in creating, compiling and then, popularizing 'Dasami Patshahi Ka Granth' through Nirmala, Shahid Taxals and Acalis which was transliterated from a document called 'Nanak Panthi Kabhya. probably with the help of Atma Ram at Calcutta." According to Dr. Mann, the British got Sri Dasam Granth prepared with the help of Nirmalas, Shaheed Taksaals, and Nihang jathas, meaning the entire panth was conspiring against the Sikhs. Poor Malcolm has said that he could not find anyone in Punjab who could explain Sikh philosophy, history and Gurbani in a proper way. But Dr. Mann, a staunch adversary of Sri Dasam Granth in totality, has used his false logic to portray as if every Sikh Samprada of the time was conspiring with Malcolm for the total destruction of the Sikh Panth. By using these false arguments, Dr. Mann is trying to prove that Malcolm caused divisions amongst the Panth. Dr. Mann has got no concrete evidence nor any solid argument to justify his claims. He is operating on the basis that innocent Sikhs can join his Guru-Slanderer camp by constant lies, and by bribing some with travels to foreign countries and getting them to speak against Guruji.

6. Another very weak logic of Dr. Mann is that if Sri Dasam Granth was indeed written by one person, then all Samvats in the Bir would appear in the a chronological order but that did not happen in its current published form. 1698 A.D. is on page 254, 1688 A.D. on page 354, 1687 A.D. on page 386, 1688 A.D on page 579 and 1696 A.D. is on page 1388. It is his own understanding that is the cause of this illusion. If the Banis were ordered according to their period of composition, then 'Birha Natak' of Krishnavtar composed in 1687 A.D would have appeared first, then first part 'Raas Leela' of Krishnavtar and then the concluding part of this composition would have appeared. After reading Krishnavtar, it becomes absolutely clear that it was composed in fragments. That is why, the composer has called 'Birha Natak' a Granth in itself, and not a chapter of a Granth, as:

ਸਤ੍ਰਹ ਸੈ ਚਵਤਾਲ ਮੈ ਸਾਵਨ ਸੁਦਿ ਬੁਧਵਾਰ॥

ਨਗਰ ਪਾਂਵਟਾ ਮੋ ਤੁਮੋ ਰਚਿਯੋ ਗ੍ਰੰਥ ਸੁਧਾਰ॥

ਖੜਗ ਪਾਨ ਕੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਤੇ ਪੋਥੀ ਰਚੀ ਬਿਚਾਰ॥

ਭੂਲ ਹੋਇ ਜਹਂ ਤਿਹਂ ਸੁ ਕਬਿ ਪੜੀਯਹੁ ਸਭੈ ਸੁਧਾਰ॥ (Krishnavtar 983-84)

There is no mention of 'Dasam Sakandh' of 'Bhagwat Puraan' in the above line because the writer of Sri Dasam Granth had to write concluding part of 'Raas leela' in order to complete 'Dasam Sakandh'. If Krishnavtar was written systematically in one go, then writer would have informed us the ending of a katha or chapter like in 'Raas leela':

ਸੱਤ੍ਰਹ ਸੈ ਪੈਤਾਲ ਮੈ ਕੀਨੀ ਕਥਾ ਸੁਧਾਰ॥

ਚੂਕ ਹੋਇ ਜਹ ਤਹ ਸੁ ਕਬਿ ਲੀਜਹੁ ਸਕਲ ਸੁਧਾਰ॥ (Krishnavtar 755)

We are informed of completion of 'Dasam Sakandh' katha at the end of 'Krishnavtar', something that was not done when writing the Samvat of 'Raas Leela' or 'Birha Natak', as:

ਸਤ੍ਰਹ ਸੈ ਪੈਤਾਲ ਮਹਿ ਸਾਵਨ ਸੁਦਿ ਥਿਤਿ ਦੀਪ॥

ਨਗਰ ਪਾਵਟਾ ਸੁਭ ਕਰਨ ਜਮਨਾ ਬਹੈ ਸਮੀਪ॥

ਦਸਮ ਕਥਾ ਭਗੌਤ ਕੀ ਭਾਖਾ ਕਰੀ ਬਨਾਇ॥

The entire situation is now in front of you. If Dr. Mann's ordering had been followed then first 'Birha Natak' would appear, then 'Raas Leela' and 'Judh Prabandh' next. Anyone who would read such a jumbled up composition would curse the writer for lack of knowledge. Maybe Dr. Mann would have like that but slandering of their Gurus is never appealing to wise Gursikhs. That is why, the sections written during different time periods have been arranged in a logical order. If Dr. Mann's suggestion was to be followed, then 'Charitropakhyan' of 1696 A.D. would appear after 'Krishnavtar' and 'Ramavatar' after that. Which would violate the period of the birth of Ram and Krishan and the actual sequence of 'Krishnavtar' would get broken because 'Birha Natak' would have appeared even before the birth of Krishna. And 'Charitropakhyan', which was a separate pothi before would have entered in the stories of Avtars and spoiled the plotline. But of course, all this would satisfy Dr. Mann because he would get many other arguments to make. By the way, Dr. Mann has said nothing about ordering of Banis that do not have period of composition mentioned? Dr. Mann, just dare to apply this same formula on Sri Guru Granth Sahib Ji. Instead of Japp, there would be Jaidev, and Farid Ji instead of Rehras. Banis of many bhagats would have appeared before Guru Sahibs' Bani and Swavaiye of Bhatts would have been before the bani of Guru Teg Bahadur Ji. And in 'Sidh Gost'we would have to research just which Padds were said at which Sumer Mountain and which Gorakh Deras by Guru Nanak Dev Ji. Sikhs would have given a totally different shape to 'Sidh Gost'. So Dr. Mann can keep his destructive sources of knowledge to himself because wise Sikhs will never accept them. Actually, these foolish theories of Dr. Mann will expose entire anti 'Sri Dasam Granth' camp in front of the 'Khalsa Panth', everyone will find out their bad intentions.

7. Dr. Mann's next question is - Did the British popularised recitation of presently parkash'd Bir in order to destroy independent existence of the Sikh faith?

We are in total disagreement with this argument because Sri Dasam Granth is the source of unique identity of the Sikh Panth. If there is no threat to the Sikh Panth when Guru Nanak Dev Ji s called 'ਤੂ ਤਾ ਜਨਿਕ ਰਾਜਾ ਅਉਤਾਰੁ' in Sri Guru Granth Sahib Ji; if Panth has not converted into worshipper of Ram by repeatedly doing paath of 'ਜਸਰਥ ਰਾਇ ਨੰਦੁ ਰਾਜਾ ਮੇਰਾ ਰਾਮ ਚੰਦ' ; then how can Sikh be slave of any other ideology if he reads 'ਰਾਮ ਰਹੀਮ ਪੁਰਾਨ ਕੁਰਾਨ ਅਨੇਕ ਕਹੈਂ ਮਤ ਏਕ ਨਾ ਮਾਨਿਯੋ' ? If Sikh's faith on Akaal Purakh has stayed strong even by singing 'ਧਨਿ ਧਨਿ ਤੂ ਮਾਤਾ ਦੇਵਕੀ ॥ ਜਿਹ ਗ੍ਰਿਹ ਰਮਈਆ ਕਵਲਾਪਤੀ', then how can he get buried under the weight of Shaastars by recitations of'ਕਿਸਨ ਬਿਸਨ ਕਬਹੂ ਨਾ ਧਿਆਊਂ'? If Sikh has remained a Sikh after reciting names like Murari, Govardhan, Gobind, Saaringdhar, Saaringpaan, etc. from Sri Guru Granth Sahib Ji on daily basis, then how can a Sikh sink into Snaatanvaad if he becomes Kharag Singh who can grab Krishna by hair and make all Devtas of Hindu faith follow him? Hindus (especially Punjabis) give a lot of respect to Sri Guru Granth Sahib's Bani but they have not acknowledged and respected Sri Dasam Granth as some Granth that eulogises Devi-Devtas. And they just cannot give such respect anyway, as Ram in Sri Dasam Granth is not a God but a mere human that keeps doubting the character of his virtuous wife. Sri Krishan Ji suffers from evils like drinking,etc. It is understandable if Hindus object but why would British be scared of uniqueness of Sikhs? It was in the self-interest of the British to divide locals on the basis of caste and religion so that they could establish and secure their foreign rule. How could they shoot themselves in the foot by strengthening their enemy themselves, the vast Hindu nation? To even think of that about shrewd British politicians is sheer ignorance. The British had kept their army units separate according to their race so that they could not unite as one against the British. Therefore, the theory that British made efforts to diffuse Hindu ideology into Sikh religion is also meaningless and devoid of any factual information.

8. Dr. Mann asks: Did Atma Ram Nirmala of Calcutta had any associations with the Nimala Mahants of Patna? Dr. Mann is a strange scholar - he asks one question and gives completely different answers altogether. Without answering the above question, he constructs another question asking why Atma Ram has given wrong information regarding the date of Amrit Sanchar and establishment of Khalsa. In reality, it is Malcolm who has wrongly presented the above information and not Atma Ram, Dr. Mann is forcibly trying to accuse Atma Ram of committing this crime. He says: Agreeably to this author (Probably Atma Ram as Malcom was consulting him). For Dr. Mann, it is this 'probability' that is concrete evidence, basis of critical analysis and unbreakable logic. With this 'probability', Dr. Mann can refute the descent of Guruji Maharaj, and I can also say that 'probably' a person with the name of Dr. Jasbir Singh Mann does not exist on this earth. To convert impossibility into possibility in this crude manner cannot be called research for it is nothing more than ramblings of a stubborn mind. Atma Ram did not do proofreading of Malcolm's work, how can we consider him guilty? Nowhere has Malcolm written that he has heard or read everything he has written from Atma Ram. Malcolm has just written in the foreword that upon reaching Calcutta, he has been able to gain understanding of Sri Aad Granth and some other tracts from a Sikh called Atma Ram Nirmala. Malcolm must have asked about Sikhs from many people and it is inappropriate to think there was some conspiracy behind his limited knowledge. Dr. Mann has once again associated Malcolm's inaccurate statement, that Bhai Gurdas Bhalla has called Sri Guru Gobind Singh the 19th Avtar, with Atma Ram instead. Even if Atma Ram has discussed Bhai Gurdas Ji, how is Atma Ram responsible for this confusion? This was Malcolm's mistake that he could not realise there are two Bhai Gurdas Ji. And how could he when Panth is still printing Bhai Gurdas II's Vaar as the 41st Vaar with original 40 Vaars of Bhai Gurdas Ji I to this date? If Sikh Panth is not aware of this mistake, thus it is neither Malcolm's fault nor there is scope of any conspiracy by Atma Ram Nirmala. The fact that Malcolm's had just surface-level knowledge of Sikh faith becomes clear after reading his work. Dr. Mann favours works of western writers over those of Sikh writer and considers them to be superior piece of evidence. The fundamental basis of our argument is we have more faith on the works of Sikh writers than on writer of any other race. Therefore, it is limited knowledge of Malcolm that is responsible; one cannot deduce that a scholar like Atma Ram would knowingly pass wrong information. Of course, it would be a different matter if Malcolm had cited Atma Ram as a reference in his writings.

The argument that Nirmala Sants have held their control on Takht Patna Sahib is also flawed. The Sikh tradition at Patna Sahib starts from times of Guru Nanak Dev Ji. The sewa of this Takht is with local Sikhs to this date. Nirmala Sants have never had influence on Hazoor Sahib or Patna Sahib. If Dr. Mann thinks otherwise, then he should bring concrete evidences forward instead of saying things like, probably Atma ram stayed at Calcutta, probably he had associations with priests of Patna Sahib, probably Patna Sahib was under the control of Nirmalas. Such flights of fancy cannot be called scientific research, although it can surely turn the research into a joke. Even if Nirmala Mahatma have done sewa of this Takht, then what is wrong with that? Are they haters of the Panth? Dr. Mann forgets that Gyani Gyan Singh Ji, whom he quotes as evidence at various places, was a Nirmala scholar himself.

9. Dr. Mann considers Atma Ram to be the writer of some verses of Tribhangi Chhand of Akal Ustat. I would like to humbly inform readers that I have extensively clarified this doubt on pages 69-79 of my book, ਸ਼੍ਰੀ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ-ਕਰਤਾ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਵਾਦ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਸਮੀਖਿਆ'. Dr. Mann should have used his logic and reasoning to reply to my analysis instead of repeating his baseless theories again. Instead of considering his stubborn arguments as supreme, he should read my above-mentioned book instead and carry the debate forward.

10. Dr. Mann writes: There are proofs of the establishment of superiority of 'Bachittar Natak' over Sri Guru Granth Sahib by the British during the end of 18th Century? The main basis of his argument is Malcolm's book, 'Sketch of the Sikhs'. This argument of Dr. Mann is completely baseless and false. Actually, In the 3rd chapter of his book, Malcolm has talked about Sri Guru Nanak Dev Ji's teachings first and the philosophy of Guru Gobind Singh Ji later. It is not surprising if a non-Sikh finds difference between weapons-clad Guru Gobind Singh Ji and Guru Nanak Dev Ji. Despite that, Malcolm's not completely unaware of the continuity and common goals between the two. From pages 97 to 110 of this chapter, Malcolm discusses the philosophy of Guru Nanak Dev Ji with Sri Aad Granth as its basis. And from page 111-114, he discusses the behaviour of Sri Guru Gobind Sahib Ji with Sri Dasam Granth as the basis. The discussion on Sri Aad Granth and Guru Nanak Dev Ji covers 12-13 pages while Dasam Granth is discussed on 3-4 pages only, then how is Dasam Granth given more importance in this work? There is not even a single line which could suggest more importance is given to the ideas in Dasam Granth over the philosophy of Sri Aad Granth. In fact, Malcolm clearly states that Puranic stories in Dasam Granth are associated with Hindu faith, but he also clarifies that the philosophy of Guru Gobind Singh Ji is completely different from that of Hindus. Following are few extracts from his book: "Its author has borrowed largely from the Sastras of the Brahmens, and the Koran." (Page 120)..."Guru Govind has separated his followers for ever from the Hindus.." (Page 121).."-the destruction of the distinction of casts, the admission of proselytes, and the rendering the pursuit of arms not only admissible, but the religious duty of all his followers. Whereas, among the Hindus, agreeable to the Dherma Sastra, (one of the most revered of their sacred writings,) carrying arms on all occa- sions, as an occupation, is only lawful to the Cshatriya or military tribe." (Page 121).. "Courage is thoughout this work, placed above every other virtue. (P. 121)Thus, at once founding the sect of Siks, he struck the whole world with awe : overturning temples and sacred places, tombs and mosques, he levelled them all with the plain : rejecting the Vedas, the six Sastras and the Koran, he abolished the cry of Namaz and slew the Sultans ; reducing the Mirs and Pirs to silence.. the Brahmins, the Pandits, and the Jotishis had acquired a relish for worldly things ; they worshiped stones and forgot Supreme. Thus, the Muhammedan and Hindu, remained involved in delusion and ignorance, when the third sect of the Khalsa originated in purity" (Pages 123-124). The above words of Malcolm are enough to strip naked the lies propagated by Dr. Mann. If any Atma Ram has indeed taught such things to Malcolm, then we salute his love for the Sikhi.

Actually, the British had made efforts to get both Granths translated because they had clearly seen Sikhs hold both these Granths in high esteem and that the Granth is the axis of their faith. If they were trying to propagate Dasam Granth, then Trumpp would have translated Dasam Granth first and not Sri Aad Granth, but situation is actually the opposite. Therefore, Dr. Mann's theories have no factual credibility and are based on complete lies.

Dr. Mann also claims that Malcolm has divided Sikh Panth into Khalsa Panthis and Nanak Panthis. Malcolm has no bad intention nor ignorance in implying this. There were many factions after the creation of Khalsa that kept undying faith on Guruji and Gurbani without adopting the Khalsa Saroop. Nirmalas, Muslim Ragis, Nirmalas, Sevapanthis and many Sehajdhari Sikhs are examples of this. Sehajdhari Sikhs were considered inseparable part of the Panth till the advent of Singh Sabha Lehar. The Siklighars and Vanjaras, who have not taken the Sikhi Saroop, are still counted amongst Nanakpanthis and not in Amritdhari Khalsa. Therefore, calling Malcolm as enemy of the Panth is inappropriate.

11. Dr. Mann's next doubt is: After Sikhs lost to English in 1846 A.D., which individual wrote Dasam Granth in Devnagri script in 1847 A.D on the orders of British Governor General of India? Actually, there is a handwritten copy of Sri Dasam Granth in Devnagri script available in the Punjabi-Sindhi handwritten section of India Office Library, London. According to the information attached, this Bir was written by Pandit Radha Kishan, and was presented to Paris Exhibition Society at Imperial Exhibition organised in 1855 A.D. Pandit Radha Kishan's father and grandfather were both members of Maharaja Ranjit Singh's court. Sanskrit scholar Radha Kishan was the teacher of Raja Hira and Dalip Singh. The following words in English can be seen written on the Bir:

sent to the Imperial Exhibition at Paris for works of arts and Industry by the Punjab committee Lahore. (following this, there are signatures of Commissioner and Superintendent, and 1856 A.D is given underneath)

The following are doubts raised by Dr. Mann:

a. The Imperial exhibition was organised from 15th May to 15th November in 1855 A.D., how could this Bir, sent from India in 1856 A.D., be included into this exhibition?

b. If this Bir was written for the purpose of including it in the Imperial Exhibition, then why was it not exhibited in the Imperial Exhibition held in London in 1851 A.D.?

c. Following Governor General's order, why was it written on the Bir that Guru Gobind Singh as the founder of Sikh Panth? Why did a scholar like Pandit Radha Kishan gave permission for this?

On casual glance, the above doubts of Dr. Mann appear to be genuine, but on closer inspection they are just as empty, full of ignorance and baseless as his other questions. Following are the replies to his questions:

a. There is no doubt that the above exhibition was held in 1855 A.D. but owing to lack of intellect, Dr. Mann is incapable of understanding why 1856 A.D is written on the Bir. In reality, this label must have been etched on the Bir for identification after it was brought back from the exhibition to be placed in the library. Maybe Dr. Mann is not aware of the difference between 'sent' and 'sending'. "ਜੇ 1856 ਈ. ਵਿਚ ਭੇਜੀ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਲਿਖਿਆ ਜਾਣੀ ਸੀ sending. sent ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਭੇਜੀ ਗਈ ਸੀ।". Dr. Mann is able to identify the Commissioner and Superintendent mentioned on the label. They think these are those officials of the British Government who would have signed to allow the Bir to be sent from India, whereas reality is he was the officer of 'Imperial Commission' who had organised the above exhibition. Dr. Mann can verify on the internet that there was such commission, and it had a commissioner and there were rules and guidelines of the commission too. Actually, Dr. Mann has not been able to understand the label that was attached to the Bir after completion of the exhibition that's why he is knowingly concocting facts.

b. The next question: If this Bir was written for the purpose of including it in the Imperial Exhibition, then why was it not exhibited in the Imperial Exhibition held in London in 1851 A.D.? Firstly, Radha Kishan did not write this Bir on the orders of Governor General. The following is information given on it:

In conformity to the orders of the Governor General of India, this volume named "The Granth Sahib" published by Gooroo Gobind Singh the founder of the Sikh faith, is hereby presented to the Paris Exhibition Society by

Pundit Raddha Kishan

A footnote is given at the word 'The Granth Sahib': "A work of the same name is published by Gooroo Nanuck, it may not therefoe be taken to be the same"

After the capture of Punjab, the curiosity of learning more about Sikhism definitely increased among western scholars. That's why they sent any relevant material they came across to such exhibitions. Was it necessary that the British had to exhibit it in 1851 A.D only? And if they did, what is the guarantee that Dr. Mann would not ask question that why was it exhibited in Britain in 1851 A.D. and not in the exhibition held in Paris in 1855 A.D.? He would have surely seen British conspiracy behind this. Therefore, in my opinion, it is not a concrete basis of argument but due to his lack to knowledge, Dr. Mann is under the belief that it was sent under the orders of Governor General of India.

* Dr. Mann's next allegation is not appropriate either: Following Governor General's order, why was it written on the Bir that Guru Gobind Singh as the founder of Sikh Panth? Why did a scholar like Pandit Radha Kishan gave permission for this? Actually, the British had the Khalsa Saroop of the Sikhs in front of them, the saroop that considers Guru Gobind Singh Ji to be its father. If even to this day an Amrit taking Sikh pledges that he will consider Guru Gobind Singh Ji as his spiritual father, and the entire Panth considers Guru Gobind Singh Ji to be the founder of Khalsa, and Vaisakhi to be day of establishment of the Khalsa, then what big blunder did the British of the time commit if they called Guru Gobind Singh Ji to be founder of Sikhism due to lack of knowledge? This way, someone like Dr. Mann can get up and start asking why Guru Gobind Singh Ji is the creator of Khalsa and not Guru Nanak Dev Ji? They will then start thinking of conspiracies behind it and in the end it will Dasam Patshah Da Granth as the main culprit once again. I fail to understand why Dr. Mann is so irritated by Guru Gobind Singh Ji's name and his Bani. Is the Sikh Saroop given by the Tenth Guruji not acceptable to him or that he finds it hard to follow the Maryada as given by Guru Gobind Singh Ji.

12. Dr. Mann doubts the authenticity of 'Khaas Daskhati Patrey'. There is nothing new in his arguments regarding this. He repeatedly brings forward the old questions raised by Dr. Ratan Singh Jaggi, and I have given detailed critical analysis to this question in my published book already. In brief however, I would just like to say that the by making Dr. Jaggi's argument as the base, Dr. Mann's argument that these 'Pattars' have been created with the conspiracy of Sukha Singh/Charrat Singh is absolutely baseless because there is no 'Khas Pattar' in Sukha Singh Bir, only copies of 16 Pattars has been attached. The Khas Pattars must have been in Patna Sahib Bir if Sukha Singh had indeed conspired against the Panth. I have already made clear in my book that Moti Bagh Bir, which has 7 Khas Pattars in it, cannot be the one which Gyani Gyan Singh talks about because he mentions 5 Khas Pattars while this Bir has gone 7 Pattars. The facts, like the presence of these Pattars in Bir compiled by Bhai Mani Singh, the verification of it by Bhai Kesar Singh Chibber, the concrete tradition regarding such Pattars and the commonality between writing of Hukamnamas and Khas Pattars, present solid evidence regarding the authenticity of these Pattars. In no way these Pattars would be available in Bhai Mani Singh Bir had they been created by Sukha Singh/Charrat Singh because Bhai Mani Singh Bir was not present in front of the scribe of Patna Sahib Bir, a fact that is proven by the different order in these two Birs. Kesar Singh Chibbers writes that a Sikh of Lahore had possession of the 7 Khas Pattars identical to the ones he had seen in Delhi. The adversaries of Sri Dasam Granth can never prove that Patna Sahib Bir and Moti Bagh Bir were both scribed by one writer or by Sukha Singh/Charrat Singh, because the sequence of Banis in these two Birs is totally different from each other. For the sake of proof, the Banis in Moti Bagh Bir have the following order: Jaap, Bachittar Natak, Chandi Charitar (Ukat Bilas), Chandi Charitar 2, Chaubis Avtar, Brahmavtar, Rudravtar, Paarasnath, Shastarnammala, Akaal Ustat, Gyan Prabodh, Vaar Durga Ki, Charitropakhyan, Asfotak Kabit, Swaviye, Bisanpadey, Sadd, Zafarnama (Gurmukhi), Zafarnama (Persian). The Patna Sahib Bir has the following order: Jaap, Akal Ustat, Swaviye, Bachittar Natak, Chaubis Avtar, Chandi Charitar (Ukat Bilas_, Brahmavtar, Gyan Prabodh, Chandi Charitar 2, Rudravtar, Bisanpadey, Chakka Bhagauti Ju Ka, Shastarnammala, Vaar Durga Ki, Charitropakhyan, Asfotak Kabit, Bhagwant Gita, Sansaahar Sukhmana, Shabad (in Raags), Vaar Maalkos Ki, Vaar Durga Ki, Vaar Bhagwati Ji Ki and Zafarname (Gurmukhi). Such huge differences in the Banis and the difference in their order and cannot have been done by writers of the same family. Another important fact to remember is if Sukha Singh had got the Patna Sahib Bir scribed and his son Charrat Singh had got the Moti Bagh Bir prepared, then the latter Bir would have additional Banis in it, but the situation is quite the opposite. Therefore, it is impossible that these two Birs were scribed by members of the same family. Thus, all the false theories created against 'Khaas Patars' prove absolutely baseless and nothing more than fragments of imagination.

13. Dr. Mann has used the Panth-accepted Gurdwara Act of 1925 A.D. and the 'Sikh Rehat Maryada' as base to criticise Sri Dasam Granth. Any replies to his pathetic argument means one will have to lower own standards of intellect. I am just going to present the definition of a Sikh as per the 'Sikh Rehat Maryada': "Any woman or man keeps faith in one Akaal Purakh, Ten Guru Sahiban, Sri Guru Granth Sahib and the Bani and teachings of ten Guru Sahibs, believes in Amrit of Sri Guru Gobind Singh Ji and does not believe in any other religion, is a Sikh." And: "Gurbani Katha: Katha can be done..the Bani of Ten Guru Sahibs, Bhai Gurdas Ji, and Bhai Nand Lal Ji." Further: "The lifestyle of Gursikh: a. Consider only Ten Guru Guru Sahibs, Sri Guru Granth Sahib and Bani of Ten Gurus to be the emancipator". We can clearly see that 'Sikh Rehat Maryada' specifically stresses on having faith on Bani of Guru Sahibs, it is not restricted to the Bani in Sri Guru Granth Sahib Ji alone. The opposition is deliberately trying to mislead the Sikhs.

14. Dr. Mann writes that Guru Gobind Singh Ji gave Guruship to Guru Granth Sahib Ji only. The whole Panth is in unanimous agreement with this fact, nobody has even an ounce of doubt regarding this fact. There is no other Granth that is equal to him, and neither do Sikhs give the same respect given to Sri Guru Granth Sahib Ji to any other Granth. Bhai Kesar Singh Chibber has expressed the viewpoint of the Panth by saying: Both Granths are GurBhai. The bigger brother is Sri Guru Granth Sahib Ji. He has been blessed with the Tikka of Guruship. Dasam Granth Ji are smaller brother to them.

There can be no doubt regarding the Guruship of Sri Guru Granth Sahib Ji. Yes, one can rightly doubt that, like Sri Dasam Granth, critics can start doubting Sri Guru Granth Sahib Ji also. I have to say I have not come across any Hukamnama by Guru Gobind Singh Ji that issues the order of burning all other Granths after giving Guruship to Guru Granth Sahib Ji. The Guruship of Guru Granth Sahib Ji means the Shabad is the Guru, the Shabad gets the respect, and Shabad is supreme. Anyone who has established this in their hearts respects the knowledge, he respects and sings praises of every type of knowledge present in this source, he keep every religious Granth in high regard and does not disrespect them. How can such a person disrespect the Granths of his own religion? In contrast, the enemy of the Shabad and the literature cannot be a true Sikh of Guru Granth Sahib Ji. Guru Gobind Singh Ji had created a big movement to take the Shabad-dependent Sikhi to its peak. He had decorated his court with knowledgeable poets of unique mindsets. There was complete freedom in his court to write essays on Upnishads, Gita, Mahabharat, Ramayana, etc. Compositions like Singhasan Bateesee got respect too. Religious Granths, literary works, and folklores all got respect in his court, because it was all for the Shabad. If he gave Guruship to the Shabad, then he also did darshan of Brahm in His various manifestations. The enemy of the Shabad cannot understand the concept of Shabad-Guru, then how can they claim to the followers of Sri Guru Granth Sahib Ji?

15. The allegations regarding the Sodhak Committee are absolutely baseless, I do not consider it is important to give replies to them.

16. The answer to the 16th question of Dr. Mann is again the same, the answer to which has been provided above.

17. Dr. Mann attempts to forcibly assign Gyani Gyan Singh's evidence against Sri Dasam Granth. He presents the following lines to prove that 'Dasam Guru Ji Vaala Granth' refers to the Bir of Sri Aad Granth that Guruji got compiled at Sri Damdama Sahib:

ਅਸਲ ਦਸਮ ਗੁਰ ਵਾਲਾ ਗ੍ਰੰਥ। ਰਹਿਤ ਬ੍ਰਿਧ ਦਲ ਮੈਂ ਮਧ ਪੰਥ।

ਘਲੂਘਾਰਾ ਜਬ ਵਡ ਭਯੋ। ਗ੍ਰੰਥ ਦੁਰਾਨੀ ਸੋ ਲੀਉ।

ਅਬ ਸੋ ਕਾਬਲ ਮਧ ਜਾਨੋ। ਬੜੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਮੈ ਮਾਨੋ।

Dr. Mann would not have misunderstood if he had carefully read the above sentence without any bias (which he claims to be). How can it be that Sri Guru Granth Sahib is established in 'Buddha Dal'? Sri Guru Granth Sahib has been Parkaash at Sri Harmandir Sahib well before any organised gallant warrior Dal was properly formed in the Panth. If Gyani Gyan Singh had to refer to Guru Granth Sahib, he would have surely written 'ਰਹਿਤ ਹਰਿਮੰਦਿਰ ਮਹਿ ਮਧ ਪੰਥ'. The absurd claim that the Parkaash of Guru Granth Sahib Ji only took place in Buddha Dal cannot be that of Gyani Gyan Singh; the adversaries of Sri Dasam Granth have become habitual of making such statements. If Dr. Mann is still adamant, then we are also free to present before the readers the following lines of Gyani Gyan Singh:

ਜੋ ਅਬਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦਸਮ ਗੁਰੁ ਕੇਰਾ। ਕਹਿਲਾਵਤ ਮਧ ਪੰਥ ਉਚੇਰਾ।

ਸਤ੍ਰਾਂ ਸੈ ਅਠਤ੍ਰੇ ਸਾਲੈਂ। ਰਚੀ ਬੀੜ ਇਸ ਕੇਰ ਬਿਸਾਲੈਂ। 80 ।

ਤਾ ਕਾ ਭੋਗ ਹਕਾਯਤ ਪਰ ਹੈ। ਜਾਨਤ ਸਿਖ ਗੁਰੂ ਕੇ ਬਰ ਹੈਂ।

The readers can compare these to the lines above. The above lines are definitely referring to Sri Dasam Granth. Under no circumstances it can be the 'Sri Aad Granth' of Guru Gobind Singh Ji because it does not contain even a single verse by him. His Granth can only be that which has exclusively got verses by him only. There is an important fact to note: Gyani Gyan Singh Ji says that the Bhog of highly respected Bir of Guru Gobind Singh's Bani (compiled in 1778 Samvat) is at Hikayats, the eminent Sikhs of Guruji know this fact. Now Dr. Mann can decide for himself whether he falls in the eminent Sikh category or deprived Sikhs.

In the end, one has to say that Dr. Jasbir Singh Mann pretends to tread on unbiased path, while the fact is he is the main co-ordinator of anti-Sri Dasam Granth movement. He has observed that Sri Dasam does not promote Brahmanical ideology, that it cannot be a creation of Shaakat poets because there is no mention of the Avtars of Shiv as revered by Shaakats. In desperation, he has tried to adopt gandhian philosophy to exploit the anti-british sentiments of the people by falsely claiming that Sri Dasam Granth is a creation of the British. He is not aware that everyone, be it Hindu Kings, Muslim rulers, or other enemies of Sikh Panth, have been against Guru Gobind Singh Ji because the enemies were afraid of weapon-carrying Khalsa. These adversaries pretend to be respect Guru Nanak Dev Ji, but have been disrespecting our Tenth Master. If the British were against the Sikhs, then they would have surely devised policies against Guru Gobind Singh Ji, his Bani, his Bana, and his weapon-carrying Khalsa; they could never be supportive of Sri Dasam Granth. I speculate that these haters will soon suspect Americans and Russians behind the creation of Sri Dasam Granth. Then countries like China, Korea, Africa, and Japan, etc. would have to wait patiently for their turn. Please accept this Sewa for now, rest some other time.

---

[GPS]

PJS ji

Waheguru Ji Ki Fateh

Thanks for this seva. This will enlighten many of us especially those who have been misled by this phony scholar jasbir mann's website which he is maintaining to mislead sikhs regarding Dasam Granth.

He is doing this koor parchar for years intentionally to inject poison against Dasam pita's bani even thouigh he himself knows nothing what is in Dasam Granth sahib.

Dr harbhajan singh writes

In the end, one has to say that Dr. Jasbir Singh Mann pretends to tread on unbiased path, while the fact is he is the main co-ordinator of anti-Sri Dasam Granth movement

If he has any ethics he should reply to Dr harbhajan singh's rejoinder. Dr harbhajan singh has written about his tactics such as bribing saleable writers to write against Dasam Granth sahib.He repeats this in this article also. Dr Mann need to respond to this in an academic way and not posting trash on his website.

quote from above article

Although he gives the illusion of being unbiased in his writings, it is said that he is bribing people to write against Sri Dasam Granth.

This article is a must read for every gursikh so that we can identify our enemies disguised as well wishers

[Ek0sikh]

Division in panth... who will benefit? Who is right? Simple sikhs are not historians. If dasam granth is not equal to sggs ji than why this debate? Who can go back in time and find out which bani IS distorted and which one is not?

[Only five]

Division in panth... who will benefit? Who is right? Simple sikhs are not historians. If dasam granth is not equal to sggs ji than why this debate? Who can go back in time and find out which bani OS distorted and which one is not?

If in 50 years from now a group of ignorant people say that Satguru Sri Guru Granth Sahib ji is not the Bani of the Gurus, then do we say which bani is distorted and which one is not about Satguru Sri Guru Granth Sahib ji Maharaj?

The same people are being born over and over and putting doubt on Gurus Bani. Those that are Gursikhs, they see the play of Akal Purakh and bow to his play and never lift a finger at the Gurus Bani. The Bani which people all call Guru today will be slandered by the same soul, but they would be in different forms. Akal Purakhs play is so wonderful that it puts the most intelligent person into the pits of hell.

In due time, the Bani of Satguru Sri Guru Granth Sahib ji Maharaj will not be understood by the general public and they will yell to the sky that i know Sri Waheguru ji would never write these words, this is not his Bani.

[PiaraS]

੧ਓ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ॥

ਦੇਹਿ ਸਿਵਾ ਬਰ ਮੋਹਿ...

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚ ਆਏ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਮਹਾਂਵਾਕਾਂ ਦਾ, ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਬਿੱਤ ਸਵੈਯਾਂ ਵਿਚ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਚਾਰਿ ਪਦਾਰਥ ਲੈ ਜਗਿ ਜਨਮਿਆ ਸਿਵ ਸਕਤੀ ਘਰਿ ਵਾਸੁ ਧਰੇ॥

ਲਾਗੀ ਭੂਖ ਮਾਇਆ ਮਗੁ ਜੋਹੈ ਮੁਕਤਿ ਪਦਾਰਥੁ ਮੋਹਿ ਖਰੇ॥ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅੰਗ ; 1013

ਚਾਰਿ ਪਦਾਰਥ ਲੈ ਜਗਿ ਆਇਆ॥

ਸਿਵ ਸਕਤੀ ਘਰਿ ਵਾਸਾ ਪਾਇਆ॥ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅੰਗ;1027

ਸਿਵ ਸਕਤਿ ਆਪਿ ਉਪਾਇ ਕੈ ਕਰਤਾ ਆਪੇ ਹੁਕਮੁ ਵਰਤਾਏ॥ ਆਨੰਦ ਸਾਹਿਬ

ਹਾਠਾ ਦੋਵੈ ਕੀਤੀਓ ਸਿਵ ਸਕਤਿ ਵਰਤਾਈਆ॥

ਸਿਵ ਅਗੈ ਸਕਤੀ ਹਾਰਿਆ ਏਵੈ ਹਰਿ ਭਾਈਆ॥ : ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅੰਗ;1096

ਆਪਣਾ ਭਾਣਾ ਆਪੇ ਜਾਣੈ ਗੁਰ ਕਿਰਪਾ ਤੇ ਲਹੀਐ॥

ਏਹਾ ਸਕਤਿ ਸਿਵੈ ਘਰਿ ਆਵੈ ਜੀਵਦਿਆ ਮਰਿ ਰਹੀੲੈ॥ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅੰਗ :1257

ਗੁਰ ਪਰਸਾਦੀ ਸਿਵ ਘਰਿ ਜੰਮੈ ਵਿਚਹੁ ਸਕਤਿ ਗਵਾਇ॥

ਅਚੁਰ ਚਰੈ ਬਿਬੇਕ ਬੁਧਿ ਪਾਏ ਪੁਰਖੈ ਪੁਰਖੁ ਮਿਲਾਇ॥ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅੰਗ :1276

ਸਿਵ ਸਕਤੀ ਦਾ ਖੇਲੁ ਮੇਲੁ ਪਰਕਿਰਤਿ ਪਸਾਰਾ॥ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਵਾਰ 2 ਪਉੜੀ 19ਫ਼4

ਸਿਵ ਸਕਤੀ ਦਾ ਮੇਲੁ ਦੁਬਿਧਾ ਹੋਵਈ॥ ਭਾ: ਗੁ: ਵਾ:21 ਪ.6ਫ਼1

ਸਿਵ ਸਕਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਕਰਿ ਸੂਰਜੁ ਚੰਦੁ ਚਰਾਗ ਬਲਾਇਆ॥ ਭਾ: ਗੁ. ਵਾਰ 37 ਪ:2ਫ਼1

ਜੈਸੇ ਰਵਿ ਸਸਿ ਸਿਵ ਸਕਤ ਸੁਭਾਵ ਗਤਿ ਸੰਜੋਗੀ ਬਿਓਗੀ ਦ੍ਰਿਸਟਾਤੁ ਕੈ ਦਿਖਾਵਈ॥ ਕਬਿੱਤ134ਫ਼4

ਚੰਦਨ ਸਮੀਪ ਜੈਸੇ ਬਾਸ ਔ ਬਨਾਸਪਤੀ ਗੰਧ ਨਿਰਗੰਧ ਸਿਵ ਸਕਤਿ ਕੈ ਜਾਨੀਐ॥ ਕ:465ਫ਼2

ਤੈਸੇ ਆਤਮਾ ਅਚੇਤ ਸੰਗਤ ਸੁਭਾਵ ਹੇਤ ਸਕਿਤ ਸਕਿਤ ਗਤ ਸਿਵ ਸਿਵ ਸਾਜ ਹੈ॥ ਕ:598ਫ਼4

ਤੈਸੇ ਆਤਮਾ ਤ੍ਰਿਗੁਨ ਤ੍ਰਿਬਿਧ ਸਕਲ ਸਿਵ ਸਾਧਸੰਗ ਭੇਟਤ ਹੀ ਸਾਧ ਕੋ ਅਭਿਯਾਸ ਹੈ॥ ਕ:625ਫ਼4

ਸਿਵ, ਯਾਨੀ ਚੇਤਨ-ਪ੍ਰਭੂ,ਪ੍ਰਮਾਤਮਾਂ ਯਾ ਅਕਾਲ-ਪੁਰਖ, ਅਤੇ ਸਕਤੀ, ਯਾਨੀ ਜੜ੍ਹ,ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਯਾ ਮਾਇਆ ਦਾ ਵਰਨਣ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਬਿੱਤ ਸਵੈਯਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜਗ੍ਹਾ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।ਪ੍ਰਮਾਤਮਾਂ ਆਪਣੇ ਨਿਰਗੁਣ ਸਰੂਪ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਜੜ੍ਹ ਵਿਚ ਚੇਤਨਾ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਜਾਂ ਜਦ ਸਰਗੁਣ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹੀ ਮਾਇਆ ਦਾ ਪਸਾਰਾ ਯਾ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਸਿਵ ਸਕਤੀ ਦੇ ਮੇਲ, ਸਿਵ ਦੇ ਅੱਗੇ ਸਕਤੀ ਦਾ ਹਾਰਨਾ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ ਸਕਤੀ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਕੇ ਸਿਵ ਘਰ ਜੰਮਣਾ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਭਾਣੇ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਸਕਤੀ ਨੂੰ ਸਿਵ ਘਰ ਲੈ ਆਉਣਾ ਹੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਹੈ।ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ਵਿਚ ਸਿਵ ਤੇ ਸਕਤੀ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ ਤੇ ਚੰਦ੍ਰਮਾਂ, (ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨਾਲ ਚੰਦ੍ਰਮਾਂ ਚਮਕਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ)ਜਾਂ ਚੰਦਨ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਕੋਈ ਬੂਟਾ, ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਚੰਦਨ ਦੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਠੀਕ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਤਮਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾਂ ਦਾ ਸੰਜੋਗ ਹੈ।

“ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ” ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਦਸਮੇਸ਼ ਜੀ:

“ ਦੇਹਿ ਸਿਵਾ ਬਰੁ ਮੋਹਿ ਇਹੈ ਸੁਭ ਕਰਮਨ ਤੇ ਕਬਹੂੰ ਨ ਟਰੋਂ॥

ਨਾ ਡਰੋਂ ਅਰਿ ਸੋਂ ਜਬ ਜਾਇ ਲਰੋਂ ਨਿਸਚੈ ਕਰਿ ਅਪੁਨੀ ਜੀਤ ਕਰੋਂ॥

ਅਰੁ ਸਿਖਹੋਂ ਆਪਨੇ ਹੀ ਮਨ ਕੋ ਇਹ ਲਾਲਚ ਹਉ ਗੁਨ ਤਉ ਉਚਰੋਂ॥

ਜਬ ਆਵ ਕੀ ਅਉਧ ਨਿਦਾਨ ਬਨੈ ਅਤਿ ਹੀ ਰਨ ਮੈ ਤਬ ਜੂਝ ਮਰੋਂ॥“

ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਕੋਲੋਂ ਸ਼ੁਭ ਕਰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਵਰ ਮੰਗਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਗੁਰਮਤਿ ਤੋਂ ਸੱਖਣੀਆਂ ਕੁੱਝ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਮਹੇਸ਼ ਤੋਂ ਵਰ ਮੰਗਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਭਾਸਦਾ ਹੈ।ਕਿਸੇ ਪੁਨਰ ਸੰਜੋਗਵੱਸ ਸਿਵ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਨਣ ਸਾਰ ਪਾਰਬਤੀ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਜਾ ਚੰਬੜਦੇ ਹਨ।

ਮੇਰੇ ਵਰਗਾ ਅਨਜਾਣ ਜੇ ਕਿਤੇ “ਗੁਰਮੁਖਿ ਸਿਵ ਘਰਿ ਜਾਈਐ”॥

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅੰਗ :1329

ਲਿਖ ਬੈਠੇ ਤਾਂ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਹਿ ਦੇਣਾ ਹੈ, ਕਿ ਦੇਖ ਲਵੋ ਜੀ! ਅੱਗੇ ਤਾਂ ਪਾਰਵਤੀ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਵਰ ਹੀ ਮੰਗਦੇ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਤਾਂ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ (ਘਰ) ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਭੀ ਲੈ ਵੜੇ ਹਨ। ਬਲਿਹਾਰੇ ਜਾਈਏ ਐਸੀ ਬੁੱਧੀ ਦੇ!!

ਅਗਰ ਦਸਮੇਸ਼ ਜੀ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ:

ਕਾਹੇ ਕੋ ਏਸ ਮਹੇਸਹਿ ਭਾਖਤ ਕਾਹਿ ਦਿਜੇਸ ਕੋ ਏਸ ਬਖਾਨਯੋ॥

(ਕਿਸ ਕਰਕੇ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਨੂੰ ਜਾਂ ਬ੍ਰਹਮਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾਂ ਮੰਨਦੇ ਹੋ?)

ਅਉਰ ਕਹਾਂ ਭਯੋ ਜਉ ਜਗਦੀਸ਼ ਬਿਨਾਂ ਸੁ ਗਨੇਸ਼ ਮਹੇਸ਼ ਮਨਾਯੋ॥

(ਕਿਹੜੀ ਗੱਲੋਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਗਨੇਸ਼ ਤੇ ਮਹੇਸ਼ ਨੂੰ ਧਿਆਉਂਦੇ ਹੋ?)

ਜਾਹਿ ਸਿਵਾਦਿਕ ਬ੍ਰਹਮ ਨਿਮਿਯੋ ਸੁ ਸਦਾ ਅਪੁਨੇ ਚਿਤ ਬੀਚ ਬਿਚਾਰਯੋ॥

(ਜਿਸਨੇ ਸਿਵ ਜੀ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਸਦਾ ਧਿਆਨ ਮਨ ਵਿਚ ਰੱਖੋ)

ਖੋਜ ਰਹੇ ਸ਼ਿਵ ਸੇ ਜਿਹ ਅੰਤ ਅਨੰਤ ਕਹਿਓ ਥਕਿ ਅੰਤ ਨ ਪਾਯੋ॥

(ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਉਸਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕੇੇ।ਥੱਕ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅਨੰਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ)

ਕ੍ਰੋਧੀ ਹ੍ਵੈ ਰੁਦ੍ਰ ਗਰੇ ਰੁੰਡ ਮਾਲ ਕਉ ਡਾਰਿ ਕੈ ਬੈਠੇ ਹੈ ਡਿੰਭ ਜਨਾਈ॥

(ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਕ੍ਰੋਧੀ ਹੋਕੇ ਸਿਰਾਂ ਦੀ ਮਾਲਾ ਗਲ ਵਿਚ ਪਾਕੇ ਪਾਖੰਡ ਕਰਨ ਲਈ ਬੈਠਾ ਹੈ)

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖਦੇ? ਜਾਂ ਇਹ ਭੀ ਕਿਸੇ ਸ਼ਿਵ ਜੀ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਦੀ ਲਿਖਤ ਹੈ ?

ਇਸਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰਮਤਿ ਤੋਂ ਸੱਖਣੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨੇ ਭੁੱਲ ਕੇ ਭੀ ਕਦੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜਾਂ ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ; ਅਗਰ ਕੀਤੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਅੱਜ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਤੇ ਸਰਮਾਇਆ ਬਚਾ ਕੇ

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਮੋਸ਼ੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ।

ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖੋਸਾ.

[PiaraS]

ੴ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ॥

ਲਿੰਗ ਬਿਨਾ ਕੀਨੇ ਸਭ ਰਾਜਾ॥

ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਦਰਜ਼ ਵੱਲੋਂ ਛਾਪੀ ਗਈ ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਬੂਬ ਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਸਹਿਜੇ ਰਚਿਓ ਖਾਲਸਾ' ਦੇ ਪੰਨਾਂ 1078 ਉਪਰ ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ “--'ਬਚਿਤ੍ਰ ਨਾਟਕ' ਵਿਚ 'ਲਿੰਗ ਬਿਨਾ ਕੀਨੇ ਸਭ ਰਾਜਾ' ਵਰਗੀ ਅਸ਼ਲੀਲ ਅਣਸਾਹਿਤਿੱਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਿਆਂ ਸੁੰਨਤ ਦਾ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ; ਪਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ 'ਮਾਝ ਕੀ ਵਾਰ' ਵਿਚ ਸੁੰਨਤ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਅਦਬ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਕ ਸੂਫੀ ਚਿੰਤਕ ਵਾਂਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁੰਨਤ ਨੂੰ ਨਿਰਾਕਾਰ ਧਰਾਤਲ ਉਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਮਈ ਸੁੰਦ੍ਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ:- ਸਲੋਕ ਮ:1॥ ਮਿਹਰ ਮਸੀਤਿ ਸਿਦਕੁ ਮੁਸਲਾ ਹਕੁ ਹਾਲ ਕੁਰਾਣ॥ਸਰਮ ਸੁੰਨਤਿ ਸੀਲ ਰੋਜਾ ਹੋਹੁ ਮੁਸਲਮਾਨ॥..(ਪੰ:140) ਜੇ 'ਬਚਿਤ੍ਰ ਨਾਟਕ' ਦਸਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੁੰਦੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਸੁੰਨਤ ਨੂੰ ਗੈਰ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਅਨਪੜ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿਚ ਰੱਦ ਨ ਕਰਦੇ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਮ-ਕਾਂਡ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤ ਰਸਮਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾਂ ਵੀ ਪਵੇ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਗਾਲ੍ਹੀਆਂ ਵਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਰਤਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ”।

ਪਰ ਦੇਖੋ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਭਾ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਵਿਚ ਉਹ ਪੰ:1066 ਉਪਰ 'ਲਿੰਗ' ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਖੁਲਾਸਾ ਕਰਦੇ ਹਨ-- ਸੰ. ਧਾ-ਜਾਣਾ, ਗਲੇ ਲਾਉਣਾ, ਰੰਗ ਲਾਉਣਾ, ਚਿੰਨ੍ਹ ਕਰਨਾ.2 ਸੰਗਯਾ-ਚਿੰਨ੍ਹ. ਨਸ਼ਾਨ.3 ਅਨੁਮਾਨ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੇਤੁ.4 ਜਨਨੇਂਦ੍ਰਿਯ.ਪੁਰਸ਼ ਦਾ

ਖਾਸ ਚਿੰਨ੍ਹ.5 ਲਿੰਗ-ਰੂਪ ਸ਼ਿਵ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ. ਪੁਰਾਣਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਾਰਾਂ ਲਿੰਗ ਹਨ. ਦੇਖੋ ਦੁਆਦਸ ਸਿਲਾ.6...,7...,8...9 ਧਰਮ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ. ਮਜ੍ਹਬੀ ਲਿਬਾਸ. ਭੇਖ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ. 'ਲਿੰਗ ਬਿਨਾ ਕੀਨੇ ਸਭ ਰਾਜਾ' (ਵਿਚਿਤ੍ਰ) ਪੈਗੰਬਰ ਮੁਹੰਮਦ ਨੇ, ਜਿਤਨੇ ਰਾਜਾ (ਪ੍ਰਤਾਪੀ ਲੋਕ) ਸਨ, ਸਭ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਮਿਟਾ ਕੇ ਇਸਲਾਮ ਵਿਚ ਲੈ ਆਂਦੇ. ਲਿੰਗ ਬਿਨਾ ਦਾ ਅਰਥ ਸੁੰਨਤ ਸਹਿਤ ਭੀ ਹੈ, ਅਰਥਾਤ-ਲਿੰਗ ਦੇ ਆਵਰਣ-ਰੂਪ ਮਾਸ ਬਿਨਾ. ਪਰ ਇਤਹਾਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੁੰਨਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਨਹੀਂ ਚਲਾਈ, ਇਹ ਰਸਮ ਇਬਰਾਹੀਮ ਤੋਂ ਚੱਲੀ ਹੈ. ਦੇਖੋ ਇਬਰਾਹੀਮ ਅਤੇ ਸੁੰਨਤ.

ਗੁ.ਗ੍ਰੰ.ਸਾ.ਪੰ:471 ਉਪਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਰਾਗ ਆਸਾ ਅੰਦਰ ਜਨੇਊ ਨੂੰ ਭੀ--ਦਇਆ ਕਪਾਹ ਸੰਤੋਖੁ ਸੂਤੁ ਜਤੁ ਗੰਢੀ ਸਤੁ ਵਟੁ॥ਏਹੁ ਜਨੇਊ ਜੀਅ ਕਾ ਹਈ ਤ ਪਾਡੇ ਘਤੁ॥ ਵੱਡੇ ਅਦਬ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰਕੇ ਨਿਰਾਕਾਰ ਧਰਾਤਲ ਉਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਮਈ ਸੁੰਦ੍ਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ ਯਾ ਨਹੀਂ, ਕਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਪਰ ਇਕ ਗੱਲ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਜਨੇਊ ਦਾ ਅਦਬ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜਨੇਊ ਦੇ ਹੱਕ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਗੁ.ਗ੍ਰੰ.ਸਾ.ਪੰ:477, ਰਾਗ ਆਸਾ ਅੰਦਰ ਹੀ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਜਦੋਂ--ਸਕਤਿ ਸਨੇਹੁ ਕਰਿ ਸੁੰਨਤਿ ਕਰੀਐ ਮੈ ਨ ਬਦਉਗਾ ਭਾਈ॥ ਜਉ ਰੇ ਖੁਦਾਇ ਮੋਹਿ ਤੁਰਕੁ ਕਰੈਗਾ ਆਪਨ ਹੀ ਕਟਿ ਜਾਈ॥ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਆਉਂਦੀ ਕਿ ਉਹ ਵੱਡੇ ਅਦਬ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰਕੇ ਨਿਰਾਕਾਰ ਧਰਾਤਲ ਉਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਮਈ ਸੁੰਦ੍ਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਯਾ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਇਕ ਗੱਲ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਸੁੰਨਤ ਦਾ ਅਦਬ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦੇ ਸੁੰਨਤ ਦੇ ਹੱਕ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਰੂਪ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਗੁ.ਗ੍ਰੰ.ਸਾ.ਪੰ:1084, ਰਾਗ ਮਾਰੂ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਸ਼ਰੀਅਤ ਬਾਰੇ ਖੁਲਾਸਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਹੈ—

“ਸਭੇ ਵਖਤ ਸਭੇ ਕਰਿ ਵੇਲਾ॥ ਖਾਲਕੁ ਯਾਦਿ ਦਿਲੈ ਮਹਿ ਮਉਲਾ॥ ਤਸਬੀ ਯਾਦਿ ਕਰਹੁ ਦਸ ਮਰਦਨੁ ਸੁੰਨਤਿ ਸੀਲੁ ਬੰਧਾਨਿ ਬਰਾ॥“ ਕਿ ਜਤ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ਹੀ ਅਸਲ ਸੁੰਨਤ ਹੈ। ਇਥੇ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਅਦਬ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਇਥੇ ਭੀ ਸੁੰਨਤ ਦਾ ਖੰਡਨ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁੰਨਤ ਦੇ ਹੱਕ ਦੀ

ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਅਦਬ ਨੂੰ ਹੀ ਮੁੱਖ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਖੰਡਨ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।

ਗੁ.ਗ੍ਰੰ.ਸਾ.ਪੰ:466, ਉਪਰ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ ਵਿਚ- “ਮਿਟੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੀ ਪੇੜੈ ਪਈ ਕੁਮ੍ਰਿਆਰ॥ ਘੜਿ ਭਾਂਡੇ ਇਟਾ ਕੀਆ ਜਲਦੀ ਕਰੇ ਪੁਕਾਰ॥ ਜਲਿ ਜਲਿ ਰੋਵੈ ਬਪੁੜੀ ਝੜਿ ਝੜਿ ਪਵਹਿ ਅੰਗਿਆਰ॥ ਨਾਨਕ ਜਿਨਿ ਕਰਤੈ ਕਾਰਣੁ ਕੀਆ ਸੋ ਜਾਣੈ ਕਰਤਾਰੁ॥“ ਲਿਖਿਆ, ਤਾਂ ਰਾਮ ਰਾਇ ਜੀ ਨੂੰ ਭੁਲੇਖਾ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਰੀਤ ਪ੍ਰਤੀ ਵੱਡੇ ਅਦਬ ਨਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰਕੇ ਨਿਰਾਕਾਰ ਧਰਾਤਲ ਉਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਮਈ ਸੁੰਦ੍ਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨੀ ਅਦਬ ਦਾ ਹੇਜ ਜਤਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਬਦ ਬਦਲੀ ਕਰਕੇ 'ਮਿੱਟੀ ਬੇਈਮਾਨ ਕੀ' ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਹਿਬਾਨ ਨੇ 'ਧੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ' ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਬਦਲਾਉਣ ਕਾਰਣ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਸਦੇ ਮੱਥੇ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਵੀ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਬੂਬ ਖਾਸ ਵਧਾਈ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੇ ਸੁੰਨਤ ਨੂੰ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਪੁੱਠਾ ਗੇੜਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਲਿੰਗ (ਧਾਰਮਿਕ ਨਿਸ਼ਾਨ) ਨੂੰ ਜਨਨੇਂਦ੍ਰਯ. ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਖਾਸ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਪੜ੍ਹਿਆਂ ਵਰਗੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਨਾਲ ਮਾਰਕਸੀ ਉਚਸਾਹਿਤਿੱਕਤਾ ਦੇ ਪਿੜ ਵਿਚ ਵੱਡੀਆਂ ਮੱਲਾਂ ਮਾਰੀਆਂ ਹਨ। ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਮੇਂ ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਮਹਿਬੂਬ ਇਹ ਨੁਕਤਾ ਭੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਿਆ ਕਿ ਇਸ ਕਾਂਡ ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਾਰਤਾ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿ ਇਬਰਾਹੀਮ ਦੀ। ਗੱਲ ਸੁੰਨਤ ਦੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿ ਧਾਰਮਿਕ ਪਹਿਰਾਵੇ ਦੀ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਨ 2005 ਵਿਚ ਰਾਗੀ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਸਰੀ (ਕੈਨੇਡਾ) ਵਿਚ ਪ.ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਦੇ ਘਰ ਠਹਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਅਤੇ ਸਤਵਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਉਸ ਘਰ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਗੁਰਮੱਤਿ ਵਿਚਾਰਾਂ ਲਈ ਗਏ। ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੇ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਨੁਕਤੇ ਉਤੇ ਤਾਂ ਕਿਥੋਂ ਪਹੁੰਚਣਾ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਭੀ ਕਿੰਤੂ-ਪ੍ਰੰਤੂ ਅਤੇ ਸ਼ੰਕਾ ਜਾਹਿਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਕਤਾਲੀਵੀਂ ਵਾਰ ਬਾਰੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਿੱਤ੍ਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ। ਕਹਿੰਦਾ 'ਇਥੇ ਜੋ ਕੁੱਝ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਏ ਮੇਰੀ ਤੇ ਜ਼ਮੀਰ ਉਹ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਨਹੀਂ ਦੇਂਦੀ ਪਈ। ਇਸ ਨੂੰ ਤੇ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾ'। ਵਾਹ! ਪਾਣੀ ਪੀਣਾ ਪੁਣ ਕੇ। ਬੰਦੇ ਖਾਣੇ ਚੁਣ ਕੇ। ਫਿਰ ਸ੍ਰ.ਮਾਨ ਨੂੰ ਉਸ ਲਾਈਨ ਤੇ ਉਂਗਲ ਰੱਖ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਇਥੋਂ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੋ ਜੋ ਵਾਰ ਇਕਤਾਲੀਵੀਂ ਦੀ ਪਉੜੀ ਸੋਲ੍ਹਵੀਂ ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ “ਫਿਰ ਐਸਾ ਹੁਕਮ ਅਕਾਲ ਕਾ ਜਗ ਮੈ ਪ੍ਰਗਟਾਨਾ। ਤਬ ਸੁੰਨਤ ਕੋਇ ਨ ਕਰਿ ਸਕੈ ਕਾਂ ਪਿਓ ਤੁਰਕਾਨਾ।“ ਕਹਿੰਦਾ ਇਥੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਦੀ ਨਿਰਾਦਰੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਏ, ਇਹ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਂਗਲ ਸਤਾਰਵੀਂ ਪਉੜੀ ਦੀਆਂ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਤੇ ਗਈ ”ਤਹਿ ਕਲਮਾ ਕੋਇ ਨ ਪੜ੍ਹਿ ਸਕੈ ਨਹੀਂ ਜ਼ਿਕਰੁ ਅਲਾਇ। ਨਿਵਾਜ਼ ਦਰੂਦ ਨ ਫਾਤਿਹਾ ਨਹ ਲੰਡ ਕਟਾਇ।“

ਇਸਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਲਮੇ ਦੇ ਪੜ੍ਹਨ ਮਾਤ੍ਰ ਨਾਲ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ, ਉਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ।ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਸੁੰਨਤ ਕਰਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾ ਦੇ ਬੀ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਗੱਲਾਂ ਤੋਂ ਨਿਸ਼ਚੇ ਉਠ ਗਏ। ਉਦੋਂ ਅਗਰ ਰਾਗੀ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ 'ਸੁੰਨਤ' ਲਫਜ਼ ਆਪ ਪੜ੍ਹ ਲੈਂਦਾ ਜਾਂ ਸ੍ਰ.ਮਾਨ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਕੀ ਫਰਕ ਪੈ ਗਿਆ? ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਹ ਲਫਜ਼ ਘਰ ਵਿਚ ਮਰਦ ਔਰਤਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਹੀ ਸੁਣ ਲਿਆ ਸੀ। ਕੀ ਇਹ ਅਖੌਤੀ ਪਵਿਤ੍ਰਤਾਈ ਨਹੀਂ?

ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਇਹ ਭੀ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜਿੱਥੇ ਸੁੰਨਤ ਲਫਜ਼ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਕਿਸਨੂੰ ਵਾਜ ਮਾਰਦੇ ਹਨ? ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਖੁਲ੍ਹੇ ਆਮ ਅਤੇ ਮਹਿਬੂਬ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨਿਰਾਦਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਰਾਜ਼ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ (ਦੂਸਰੇ) ਦੀ ਲਿਖਤ ਉਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਦਾ ਖਾਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ, ਕਿ ਉਹ ਦਸਮ ਪਿਤਾ ਦੇ ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰ ਸਕਣ, ਜਿੱਥੇ ਦਸਮੇਸ਼ ਜੀ ਧਾਰਮਿਕ ਭੇਖਾਂ, ਮੋਨੀਆਂ, ਜਟਾਵਾਂ, ਮੁੰਡਨ, ਰੁਦਰਾਖ ਦੀਆਂ ਮਾਲਾਂ ਅਤੇ ਸੁੰਨਤ ਆਦਿ ਦਾ ਲਲਕਾਰ ਕੇ ਖੰਡਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਚਿਤ੍ਰ ਨਾਟਕ ਦੀ ਚੰਡ,

ਕੜਾਕੇਦਾਰ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿਚ ਸੱਚ ਨੂੰ ਬਿਆਨਦੇ ਤੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਨਣ ਲਈ ਲਿਖਦੇ ਹਨ

“ਮੋਨ ਭਜੇ ਨਹੀਂ ਮਾਨ ਤਜੇ ਨਹੀਂ ਭੇਖ ਸਜੇ ਨਹੀਂ ਮੂੰਡ ਮੁੰਡਾਏ॥ ਕੰਠਿ ਨ ਕੰਠੀ ਕਠੋਰ ਧਰੈ ਨਹੀਂ ਸੀਸ ਜਟਾਨ ਕੇ ਜੂਟ ਸੁਹਾਏ॥

ਸਾਚ ਕਹੋ ਸੁਨਿ ਲੈ ਚਿੱਤਦੈ ਬਿਨੁ ਦੀਨ ਦਿਆਲ ਕੀ ਸਾਮ ਸਿਧਾਏ॥ ਪ੍ਰੀਤਿ ਕਰੇ ਪ੍ਰਭੁ ਪਾਯਤ ਹੈ ਕਿਰਪਾਲ ਨ ਭੀਜਤ ਲਾਂਡ ਕਟਾਏ॥" Dasam - Granth

ਸ਼ਬਦ ਲਾਂਡ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਨੇ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਦੇ ਪੰ:1063 ਉਪਰ ਕੀਤਾ ਹੈ।ਵਾਰਾਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਦਾ ਭਾਵ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨੀ ਟੀਕਾ ਗਿਆਨੀ ਹਜ਼ਾਰਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪੰਡਿਤ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਸੰਸ਼ੋਧਨ, ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਤੇ ਸੰਪਾਦਨ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਨ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਭਾਈ ਡਾ.ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਾਥੀ ਡਾ.ਤਾਰਨ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਡਾ.ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਡਾ.ਗੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਡਾ.ਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ ਜੀ ਸਨ।ਕੀ ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਵਿਦਵਾਨਾ ਜਾਂ ਟੀਕਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਪੜ੍ਹੇ ਹੀ ਟੀਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ? ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ? ਜਾਂ ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦਾ ਅਦਬ ਕਰਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ? ਸੁੰਨਤ ਦਾ ਕਿਸ ਅੰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਕਿਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ? ਸਾਹਿਤ ਮੁਤਾਬਕ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੋਵੇਗਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਇਹ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਅਸ਼ਲੀਲਤਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ, ਮਨ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਜਲਾਦ ਸੇ ਡਰਤੇ ਹੈਂ ਨ ਵਾਇਜ਼ ਸੇ ਝਗੜਤੇ, ਹਮ ਸਮਝੇ ਹੂਏ ਹੈਂ ਉਸੇ, ਜਿਸ ਭੇਸ ਮੇਂ ਜੋ ਆਏ।

ਲਿੰਗ, ਲੰਡ, ਲਾਂਡ ਜਿਸ ਅੰਗ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ, ਉਸ ਲਈ ਦੂਸਰਾ ਸ਼ਬਦ ਲਉਡਾ ਭੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅੱਖਰੀ ਅਰਥ ਹੈ ਨਿੱਕਾ, ਯਾ ਛੋਟਾ।

ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਭੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚ ਦਰਜ਼ ਹੈ—“ਤੇਰੇ ਦਾਸਰੇ ਕਉ ਕਿਸ ਕੀ ਕਾਣਿ॥

ਜਿਸ ਕੀ ਮੀਰਾ ਰਾਖੈ ਆਣਿ॥2॥

ਜੋ ਲਉਡਾ ਪ੍ਰਭਿ ਕੀਆ ਅਜਾਤਿ॥

ਤਿਸੁ ਲਉਡੇ ਕਉ ਕਿਸ ਕੀ ਤਾਤਿ ॥“ਪੰ:376

ਭਾਵ ਕਿ ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਤੇਰੇ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਸੇਵਕ ਨੂੰ ਭੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੁਥਾਜੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ।ਜਿਸ ਸੇਵਕ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਉਚੀ ਜਾਤ ਆਦਿਕ ਦੇ ਅਹੰਕਾਰ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਈਰਖਾ ਦਾ ਡਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ।

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਹੋਰ—“ਟਟਾ ਬਿਕਟ ਘਾਟ ਘਟ ਮਾਹੀ॥ਖੋਲਿ ਕਪਾਟ ਮਹਲਿ ਕਿ ਨ ਜਾਹੀ॥“ ਪੰ:341 ਅਤੇ “ਟਟੈ ਟੰਚੁ ਕਰਹੁ ਕਿਆ ਪ੍ਰਾਣੀ ਘੜੀ ਕਿ ਮੁਹਤਿ ਕਿ ਉਠਿ ਚਲਣਾ॥ ਜੂਐ ਜਨਮੁ ਨ ਹਾਰਹੁ ਅਪਣਾ ਭਾਜਿ ਪੜਹੁ ਤੁਮ ਹਰਿ ਸਰਣਾ॥“ ਪੰ:433

ਇੰਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ, ਜਾਂ ਕਿਵੇਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਭੀ ਸਾਨੂੰ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਨਾਂ ਤਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਮਹਿਬੂਬ ਜਾਂ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਵਰਗਾ ਵਿਦਿਆਵਾਨ ਹਾਂ ਜੁ ਇਹ ਦੱਸ ਸਕਾਂ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਬਦ 'ਟ' ਦਾ ਉਚਾਰਣ 'ਟੈਂਕਾ' ਕਦੋਂ ਬਣਿਆਂ। ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਠੱਠਾ, ਡੱਡਾ, ਢੱਡਾ ਤਾਂ ਉਵੇਂ ਹੀ ਬੋਲਦੇ ਹਾਂ। ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਪੈਂਤੀ ਪੜ੍ਹਨ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਟੀਚਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਰ ਪੱਪਾ, ਫੱਫਾ, ਬੱਬਾ, ਭੱਭਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਹੜਾ ਅੱਖਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀ ਹੈ, ਆਪਾਂ ਸਭ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ।ਕਈ ਢੌਂਗੀ ਤਾਂ ਇਸ ਅੱਖਰ ਦੇ ਉਚਾਰਣ ਨੂੰ ਵੀ ਹਜ਼ਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।ਕਾਲ ਗਤੀ ਵਿਚ ਅੱਖਰ, ਸ਼ਬਦ, ਬੋਲੀਆਂ, ਕੌਮਾਂ, ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕੀ ਨਵਾਂ ਸਿਰਜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਕੀ ਕੀ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ; ਇਹ ਉਸ ਕਰਤੇ ਦੀ ਖੇਡ੍ਹ ਹੈ।

ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖੋਸਾ, ਅਕਤੂਬਰ, 2009

[PiaraS]

Dasam Granth on Circumcision.

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸੁੰਨਤ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

For more information

Click this Link;
http://sikhisearch.blogspot.ca/2012/10/dasam-granth-on-circumcision.html

[PiaraS]

੧੪.ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵੇਲੇ ਦੀ ਦੇਣ .

I

Source;

"Dashmesh Bani Tarak Mochan" 3rd Edition 2014, page # 53, 54 & 55.

written by Amarjit Singh Khosa & Satvinderpal Singh Jangi

Bought from; Singh Bros., Amritsar.

[PiaraS]

੧੪.ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵੇਲੇ ਦੀ ਦੇਣ .

ਟੋਰੰਟੋ ਦੇ ਇਕ ਟੀ.ਵੀ. ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (ਗੁਰਬਾਣੀ) ਦੌਰਾਨ ਬੀਬੀ ਜੁਗਰਾਜ ਕੌਰ ਜੀ ਨੇ ਲਫਜ਼ ‘ਨੀਅਰ’ ਨੂੰ ਲੈਕੇ ( ਏਕ ਮਾਰਗ ਦੂਰ ਹੈ ਇਕ ਨਿਯਰ ਹੈ ਸੁਨ ਰਾਮ ) ਇਹ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਕਿ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ‘ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ’ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ I ਲੇਕਿਨ ਇਸ ਬੀਬੀ ਜੀ ਨੂੰ ਕੌਣ ਸਮਝਾਏ ਕਿ ਇਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਲਿਆਂਦੀ ਹੋਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਹਿੰਦੀ/ਬ੍ਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ I

ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੀ ਆਇਆ ਹੈ:-

ਜਨਕ ਪੁਰੀ ਕੋ ‘ਨੀਅਰਾਨੇ ਬੀਰ ਜਾਇਕੈ ||

ਅਤੇ:- ਤਬ ਲਉ ਕਾਲ ਦਸ਼ਾ ‘ਨੀਯਰਆਈ ||

ਅਤੇ ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ:-

ਤਜਨ ਸਰੀਰ ਸਮਾ ‘ਨਿਯਰਾਵਾ’ ||

ਅਤੇ:- ਸਯਾਮਲ ‘ਨੀਰ’ ਬਹੈ ਜਮਨਾ || ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ I

ਲਫਜ਼ ‘ਨੀਰ’ ਜਾਂ ‘ਨੀਯਰ’ ਲਿਖਣ ਨਾਲ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦੇ, ਜਿਵੇਂ ‘ਨੀਤ’ ਅਤੇ ‘ਨੀਅਤ’ ਦਾ ਕੋਈ ਵਖਰੇਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ I

ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚ ਭੀ ਨੇੜੇ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਆਇਆ ਹੈ:-

ਨੀਰਉ ਪੇਖਿ ਪ੍ਰਭ ਕਉ ਨੀਰਉ ॥੧॥ (ਜੈਤਸਰੀ ਮ:5) page # 700

ਜਮੁ ਨਹੀ ਆਵੈ ਨੀਰ || (ਮਾਰੂ ਮ:5)

ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਹ ‘ਨੀਰ’ ਸ਼ਬਦ ਪਾਣੀ ਦੇ ਅਰਥ ਭੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ I

ਜੇ ਟੋਰੰਟੋ ਵਾਲੀ ਬੀਬੀ ਜੁਗਰਾਜ ਕੌਰ ਜੀ ਵਾਂਗ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤੇ

ਉਚਾਰਣ ਢੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਬਦ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਬਦ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ,

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਸਮੇਸ਼ ਬਾਣੀ ਵਿਚ:-

(Mother) ਮਦ੍ਰ ਦੇਸ ਹਮ ਕੋ ਲੇ ਆਏ || (ਬ.ਨਾਟਕ)
(Pub) ਮੇਚਕ ਪੱਬਨ ਸੇ ਜਿਨ ਕੇ ਤਨ || (ਚ.੧)
(Bore) ਬਹੈ ਬੋਰ ਪਿੰਗੀ ਸਮੁੰਦੇ ਕੰਧਾਰੰ || (ਪਾਰਸਾਵ)
(Jail) ਏਕ ਲਰੇ ਰਨ ਮਾਂਝ ਮਰੇ ਇਕ ਜੀਵਤ ਜੇਲਿ ਕੈ ਬੰਧ ਪਠਾਯੋ || (ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਵ)
(Bra) ਪ੍ਰੋਏ ਸੀਖ ਬਰਾ ਭਟਿਯਾਰੇ || (ਚ.੪੦੫)

(Power) ਮਾਤ ਸਮੋਧ ਸੁ ਪਾਵਰ ਲੀਨੀ ||

ਅਉਰ ਬਸੇ ਪੁਰਿ ਅਉਧ ਨ ਚੀਨੀ || (ਰਾਮਾਵ)

ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚ:-

(Pool) ਹਰਿ ਕੇ ਭਜਨ ਬਿਨੁ ਬਿਰਥਾ ਪੂਲੁ || (ਭੈਰਉ ਮ:੫)

(Go) ਨਾਮੁ ਜਪਤ ਸੁਖ ਪਾਵੈਗੋ || (ਕਾਨੜਾ ਮ:੪)

ਰਾਜਾ ਕੈ ਘਰ ਸਾਂਡੀ ਗੋ || (ਟੋਡੀ ਨਾਮਦੇਵ)

(Brother) ਜਨ ਪਿਸਰ ਪਦਰ ਬਿਰਾਦਰਾ || (ਤਿਲੰਗ ਮ:੧)
(My) ਮਾਈ ਬਾਪ ਪੁੱਤ੍ਰ ਸਭਿ ਹਰਿ ਕੇ ਕੀਏ || (ਗੂਜਰੀ ਮ:੪)

(Name) ਖਟ ਨੇਮ ਕਰਿ ਕੋਠੜੀ ਬਾਂਧੀ || (ਗਉੜੀ ਕਬੀਰ) ਅਤੇ-

ਨੇਮ ਨਿਬਾਹਿਓ ਸਤਿਗੁਰੂ ..... || (ਆਸਾ ਮ:੫)

(High) ਏਕੁ ਪਿਤਾ ਏਕਸ ਕੇ ਹਮ ਬਾਰਿਕ ਤੂ ਮੇਰਾ ਗੁਰ ਹਾਈ || (ਪੰ:੬੧੧) ਅਤੇ

ਗਿਆਨੀ ਧਿਆਨੀ ਗੁਰ ਗੁਰ ਹਾਈ || (ਰਾਗ ਆਸਾ ਸੋ ਪੁਰਖ)

(I) ਆਈ ਨ ਮੇਟਣ ਕੋ ਸਮਰਥ || (ਪੰ:੯੩੧) ਅਤੇ

ਆਈ ਪੂਤਾ ਇਹੁ ਜਗੁ ਸਾਰਾ || (ਬਿਲਾਵਲ ਮ:੧)

(Poor) ਅੰਤਰਿ ਅਗਨਿ ਨ ਗੁਰ ਬਿਨੁ ਬੂਝੈ ਬਾਹਰਿ ਪੂਅਰ ਤਾਪੈ || (ਪੰ:੧੦੧੩)
(Bore) ਨੀਰ ਨ ਸਕਸਿ ਬੋਰਿ || (ਸਵੈਯੇ ਸ੍ਰੀ ਮੁਖ ਵਾਕਯ ਮ:੫)
(Bra) ਸੁੰਨਤੁ ਸੀਲੁ ਬੰਧਾਨਿ ਬਰਾ || (ਮਾਰੂ ਸੋਲਹੇ ਮ:੫)
(Bill) ਬਿਲ ਬਿਰਥੇ ਚਾਹੈ ਬਹੁ ਬਿਕਾਰ || (ਬਸੰਤ ਮ:੧)

(&lt;banned word filter activated&gt;) ਦੇਇ ਕਿਵਾੜ ਅਨਿਕ ਪਰਦੇ ਮਹਿ ਪਰ ਦਾਰਾ ਸੰਗ ਫਾਕੈ || (ਪੰ:੬੧੬)

ਅਤੇ ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰੰਥ ਅਤੇ ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਚ-

(Power) ਹੇ ਮਨ ਮੋਹਨ ਸੁੰਦਰ ਸਾਵਰ I

ਮੈ ਮਲੀਨ ਪਾਮਰ ਤੇ ਪਾਵਰ I (ਗ.ਪ੍ਰ.ਸੂ),

(Much) ਮਚ ਦੀਨ ਬਿਛਾਇ ਜੁ ਚਾਰੂ || (ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼)

ਅਸੀਂ ਇਥੇ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਵੀ ਯੋਗ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ

ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਵਿਚ ੬੦ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਹੈ I

ਕਈ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਭਾਰਤੀ-ਯੋਰਪੀਅਨ’ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ I

ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਤੁਅੱਲਕ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ; ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਕਿ ਸੰਨ ੧੮੦੯ ਦੀ ਲਿਖਤ ‘ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼’, ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੈਪਟਨ ਮਰੇ (Murray) ਨੂੰ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਿਖੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਿਖਾਈ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਸੰਨ ੧੮੪੧ ਵਿਚ ਪੁਸਤਕ ਦਾ ਰੂਪ ਬਣੀ, ਉਹ ਸ੍ਰ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਹੈ I

ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਮਤਾਬ ਸਿੰਘ ਮੀਰਾਂਕੋਟੀਏ ਦੇ ਪੋਤੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਮ ਸਿੰਘ ਮਿਸਲ ਕ੍ਰੋੜੀਆਂ ਦੇ ਦੋਹਤ੍ਰੇ ਸਨ I ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਜੀ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਸੰਨ ੧੮੪੬ ਨੂੰ ਹੋਇਆ I

ਉਸਦੇ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸੰਨ ੧੯੧੪ ਵਿਚ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤਾ I

ਜਿਸ ਵਿਚ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਪੰ: ਨੰ: ੩੮, ੪੩, ੬੪, ੧੩੪-੧੩੬, ੨੨੬, ਅਤੇ ੨੨੮ ਉਪਰ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ I

Source;

"Dashmesh Bani Tarak Mochan" in Panjabi,

3rd Edition 2014, page # 53, 54 & 55.

written by Amarjit Singh Khosa & Satvinderpal Singh Jangi

Bought from; Singh Bros., Amritsar.

[PiaraS]

ਵਾਰ ਸ੍ਰੀ ਭਗਉਤੀ ਜੀ ਕੀ

- ਸ.ਸ. ਅਮੋਲ

ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਭੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬ੍ਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸੰਤ-ਭਾਸ਼ਾ (ਸਾਧੂਕੜੀ) ਦੇ ਬਹੁਤ ਮਹਾਨ ਤੇ ਉਚਤਮ ਕਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਉਹ ਭੀ ਇਕੋ ਇਕ ਲੰਮੀ ਰਨਾ ‘ਵਾਰ’ ਹੈ ਜੋ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਵਿਚ ਭਗਉਤੀ ਦੀ ਵਾਰ, ਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਂ “ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ” ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਡੇਰਿਆਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰੇਮੀ ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ‘ਅਕਾਲੀ ਫੌਜ’ ਜਾਂ ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਲਾਡਲੀਆਂ ਫੌਜ਼ਾਂ ਭੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਇਹ ਬਾਣੀ ਨਿਤਨੇਮ ਦਾ ਭਾਗ ਸੀ ਤੇ ਹੈ। “ਅਕਾਲੀ ਫੌਜਾਂ” ਦਾ ਹੀ ਸੰਖੇਪ “ਅਕਾਲੀ” ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨਿਹੰਗ (ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ) ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਕੌਰ ਸਿੰਘ ਨਿਹੰਗ (ਕਰਤਾ ‘ਤੁਕ ਤਤਕਰਾ’, ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ, ਅਸਲ ਨਾਂ “ਗੁਰ ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼” ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੋਣਗੇ।

ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਦਾ ਸ਼ਸਤ੍ਰ-ਬਧ ਰਹਿਣਾ, ਗਤਕੇ ਅਤੇ ਘੋੜ-ਸਵਾਰੀ ਦਾ ਨਿਤ-ਅਭਿਆਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੂਰਮੱਤ ਤੇ ਜੰਗ-ਜੂ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦੇ ਸਦਸਯ ਹੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ। ‘ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ’ ਦਾ ਨਿਤ ਪਾਠ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਬੀਰਤਾ ਤੇ ਜੋਸ਼ ਭਰਨ ਦਾ ਅਤੇ ਇਹ ਜੋਤ-ਜਗਾਈ ਰਖਣ ਦਾ ਇਕ ਸਾਧਨ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਕਾਰਨ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਬੀਰ-ਰਸ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਮਾਣ-ਪੱਤਰ ਇਸ ਲੋਕ ਮੱਤ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੇ। ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਏਥੋਂ ਤਕ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਸਿੱਖ-ਸੱਜਣ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਨਿਰੋਲ ਬੀਰ-ਰਸ ਦਾ ਕਵੀ ਮੰਨਣ ਲਗ ਪਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਇਥੋਂ ਤਕ ਪੁਜਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕਈ ‘ਜਾਪੁ’ ਨਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚਲੀ ‘ਨਮਸਤੰ’ ਤੇ ‘ਨਮਸੱਤਸਤ’ ‘ਅਨਾਮੰ’ ‘ਨ੍ਰਿਧਾਤੇ’ ‘ਨ੍ਰਿਘਾਤੇ’ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸ ਨਿਰੋਲ ਭਗਤੀ-ਰਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਭੀ ਬੀਰ-ਰਸ-ਕਾਵਿ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦੇਂਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਸਨ (ਤੇ ਅਜੇ ਭੀ ਹਨ) ਕਿ ਅਕਾਲ-ਉਸਤਤਿ (ਠੀਕ ਨਾਂ ਕਾਲ ਉਸਤਤਿ ਤੇ “ਰੇ ਮਨ ਐਸੋ ਕਰ ਸੰਨਿਆਸਾ” ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ “ਮਿੱਤ੍ਰ ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਹਾਲ ਮੁਰੀਦਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ” ਆਦਿ ਕਾਫ਼ੀ ਰਚਨਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤ-ਰਸ (ਭਗਤੀ-ਭਵਨਾ) ਦੀ ਭੀ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਆਪ ਦੀ ਫ਼ਾਰਸੀ ਰਚਨਾ ‘ਜ਼ਫਰਨਾਮਾ’ ਤੇ “ਹਾਕਇਤਾਂ” ਭੀ ਬੀਰ-ਕਾਵਿ ਨਹੀਂ। ਨਾ ‘ਚਾਰ ਸੋ ਚਾਰ ਚਰਿਤ੍ਰਾ ਤੇ ਬਚਿਤ੍ਰ ਨਾਟਕ ਦਾ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਭਾਗ ਬੀਰ-ਕਾਵਿ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਤਾਂ ਇਉਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਚਮੁਚ ਹੀ ‘ਮਰਦਿ-ਕਾਮਲ’ ਜਾ ਸੋਲਾਂ ਕਲਾ ਸੰਪੂਰਨ ਕਵੀ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਕਾਵਿਕ-ਗੁਣ, ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੇ ਮਿੱਥ ਇੰਨੀ ਦਿਸਦੀ ਹੈ ਕਿ “ਕੋਈ ਦੂਸਰ ਹੋਇ ਤਾ ਕਹੀਐ”। ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬਹੁ-ਪੱਖੀ ਸੀ ਤਿਵੇਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਚਿਆ “ਕਾਵਿ-ਭੰਡਾਰ’ ਅਦੁਤੀ ਹੈ।

“ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ” ਦੇ ਬੀਰ-ਕਾਵਿ-ਰਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਵਿ-ਰੂਪ ‘ਵਾਰ’ ਉੱਤੇ ਭੀ ਸੰਖੇਪ ਜੇਹੀ ਚਰਚਾ ਆਵਸ਼ਕ ਹੈ। ਸੰਨ 1940 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਕ ‘ਵਾਰ’ ਦਾ ਅਟੁਟ ਸੰਬੰਧ ਬੀਰ-ਰਸ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਤੇ ਰਸੀਆਂ ਵਿਚ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਟੀਕਾਕਾਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਭੀ ਕੁਝ ਤੁਕਾਂ ਦੇ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੀਰ-ਕਾਵਿ ਦੇ ਰੰਗ ਵਾਲੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਭੁਲੇਖੇ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੇਵਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਬੀਰ-ਰਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਕੇਵਲ ‘ਜੋਧ ਮਹਾਂ ਬਲ ਸੂਰਾ’ ਦਾ ਵਰਣਨ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕਈ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਜੰਗਾਂ ਜੁੱਧਾਂ ਵਿਚ ਯੋਧਿਆਂ ਦੀ ਦਿਖਾਈ ਬੀਰਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਸੀ, ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਕਾਵਿ-ਸ਼ਾਸਤ੍ਰੀ ‘ਬੀਰ-ਬਹਾਦਰ’ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ:

1. ਯੁਧ-ਵੀਰ

2. ਦਾਨ-ਵੀਰ
3. ਦਯਾ-ਵੀਰ
4. ਧਰਮ-ਵੀਰ

ਵਾਰ ਦੇ ਸਿਰ ਯਸ਼ ਜਾਂ ਜੱਸ ਗਾਉਣਾ ਹੈ। ਉਹ ਜੱਸ ਬੀਰਤਾ ਦਾ ਭੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਦਾਨ ਤੇ ਧਰਮ ਨਿਭਾਉਣ ਦਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸ਼ੁਭ-ਕਾਰਜ ਨਾਲ ਜੱਸ ਖਟਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ। ਇਹ ਭੀ ਧਿਆਨ ਰਖਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ‘ਰਸ’ ਭੀ ਕਾਵਿਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਦੀ ਤਕਨੀਕੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਧਾਰਨ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਪਾਠਕ ਦੇ ਮਨ ਉਂਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਕਵੀ ਦੀ ਮਨੋ-ਵਸਥਾ ਜੋ ਉਹ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਭੀ ਉਪਜਾਉਣ ਲਈ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹੈ, “ਰਸ” ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਰੋਦ੍ਰ, ਭਿਆਨਕ ਜਾਂ ਹਾਸ-ਰਸ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤ-ਰਸ। ਭਾਈ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼’ ਵਿਚ ਰਸ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਇੰਜ ਲਿਖੀ ਹੈ:

“ਕਾਵਯ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨ ਵਿਚ ਉਪਜਣ ਵਾਲਾ ਉਹ ਭਾਵ ਜੋ ਕਾਵਯ ਪੜ੍ਹਨ, ਸੁਣਨ ਅਥਵਾ ਨਾਟਕ ਆਦਿ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ”।
ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਵੀ ਦਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ “ਭਾਵ” ਹੈ ਅੰਤਹਕਰਣ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਰ (ੲਮੋਟੋਿਨ)। ਪ੍ਰਸਿਧ ਨੌ ਰਸਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸਥਾਈ ਭਾਵ ਹਨ ਅਤੇ ਵੀਰ-ਰਸ ਵਿਚ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਭਾਵ ਸਥਾਈ ਅਥਵਾ ਪੱਕਾ ਤੇ ਸਦੀਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਸੰਖਿਪਤ ਵਰਣਨ ਦੀ ਕਸਵੱਟੀ ਉਂਤੇ ਪਰਖਦਿਆਂ ਅਸੀਂ ਕਹ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਚ ਘਟ ਹੀ ਕੋਈ ਮਿਸਾਲਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਯੁੱਧਾਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਹਨ, ਸ਼ਸਤ੍ਰਾਂ ਦੇ ਬਿਉਰੇ ਤੇ ਲੜਾਈ ਦੇ ਮਧਮ ਜੇਹੇ ਚਿਤ੍ਰ (ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤ੍ਰ) ਤਾਂ ਮਿਲਣੇ ਸੰਭਵ ਹਨ ਪਰ “ਉਤਸ਼ਾਹ” ਭਰੀ ਬੀਰਤਾ ਦੁਰਲੱਭ ਹੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਬੀਰਤਾ ਨਾਲ ਤੇ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਤਾਂ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕਲਮਾਂ ਵਾਹੁਣ ਦੀ ਥਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹਲ ਤੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਵਾਹੁਣ ਉਂਤੇ ਹੀ ਲਗਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਫੇਰ, ਜੋ ਕਲਮ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਵੱਲ ਪਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਦਾ ਨਾ ਗਿਆਨ ਸੀ ਨਾ ਤਜ਼ੁਰਬਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਅਰਥਾਤ ਆਪ ਜੰਗ ਜੂ ਹੋਣਾ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਵੀ ਜਾਂ ਲੇਖਕ ਭੀ ਹੋਣਾ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ “ਚਰਿਤ੍ਰ” (ਸੁਭਾਅ) ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਕੋਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਇਹ ਬੰਦ ਵਾਚ ਲਈਏ:

ਧੰਨ ਜੀਉ ਤਿਹ ਕੋ ਜੁਗ ਮਹਿ

ਮੁਖ ਤੇ ਹਰਿ ਚਿਤ ਮੈਂ ਜੁਧ ਬਿਚਾਰੇ।
ਦੇਹ ਅਨਿਤ ਨਾ ਨਿਤ ਰਹੈ
ਜਸ ਨਾਵ ਚੜੇ ਭਵ ਸਾਗਰ ਤਾਰੈ।
ਧੀਰਜ ਧਾਮ ਬਾਨਇ ਇਹੈ ਤਨ
ਬੁਧ ਸੁ ਦੀਪਕ ਜਿਉ ਉਜੀਆਰੈ।
ਗਿਆਨੈ ਕੀ ਬਢਨੀ ਮਨੋ ਹਾਥ ਲੈ
ਕਾਤੂਰਤਾ ਕੁਤਵਾਰ ਬੁਹਾਰੈ।
(ਪੰਨਾ 570)

ਭਗਉਤੀ (ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਂ ਚੰਡਿਕਾ, ਚੰਡੀ, ਦੁਰਗਾ, ਕਾਲਕਾ ਆਦਿ ਭੀ ਹਨ) ਦੇ ਕਲਾਕਾਰ ਦੀ ਆਪਣੇ ਸਿਰਜਨਹਾਰ ਤੋਂ ਮੰਗ ਹੀ ਇਹ ਹੈ:

ਦੇਹ ਸਿਵਾ ਬਰ ਮੁਹੈ ਇਹੈ ਸੁਭ ਕਰਮਨ ਤੇ ਕਬਹੂੰ ਨ ਟਰਉਂ।
ਨ ਡਰੋਂ ਅਰਿ ਸਿਉਂ ਜਬ ਜਾਇ ਲਰੋਂ ਨਿਸਚੈ ਕਰ ਆਪਨੀ ਜੀਤ ਕਰੌਂ।
(ਪੰਨਾ 99)

ਅਤੇ ਜੋ ਆਪਣੀ ਇਕ ਹੋਰ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅੰਤ ਉਤੇ ਘੋਸ਼ਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ:
ਦਸਮ ਕਥਾ ਭਗਉਤ ਕੀ, ਭਾਖਾ ਕਰੀ ਬਨਾਇ।
“ਅਉਰ ਬਾਸਨਾ ਨਾਹਿ ਕਿਛ ਧਰਮਯੁਧ ਕੋ ਚਾਇ। (ਪੰਨਾ 570)

ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਬੀਰ-ਰਸ-ਕਾਵਿ ਵਿਚ ਕਿਸ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ ਕਿ ‘ਕਵੀ’ ਇਹ ਵਾਰ ਲਿਖਦਿਆਂ ਭੀ ਸੁਹਿਰਦ ਹੈ, ਮਨ ਦੀ ਸਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਦਾ ਸਹੀ ਅਨੁਵਾਦ, ਯੋਗ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਬੀਰ-ਰਸ ਦੀ ਸਥਾਈ ਭਾਵਨਾ “ਉਤਸ਼ਾਹ” ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੰਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਤੇ ਉਪਜਾਅ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੰਤ ਕਵੀ-ਹਿਰਦੇ ਨੇ ਹੀ ਪਾਠਕ-ਹਿਰਦੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸਰ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਇਸ ਵਾਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ (ਛੰਡ, ਬੰਦ) ਸਿੱਖ ਇਕਤ੍ਰਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਅਰਦਾਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੈਰਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਥ ਦੇ ਦੋ ਸਿਟੇ ਨਿਕਲੇ ਹਨ-ਇਕ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿ ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਇਸ ਵਾਰ ਦਾ ਨਾਂ ਪਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤੇ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਨਤੀਜਾ ਕਈ ਅਨੁਮਤੀਆਂ ਨੇ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ “ਭਗਉਤੀ” ਦੇਵੀ ਦੇ ਉਪਾਸ਼ਕ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਥਾਂ ਥਾਂ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਖੰਡਨ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਰ ਨਾ ਭੀ ਜਾਈਏ ਇਸੇ ਵਾਰ ਦੀ ਦੂਜੀ ਪਉੜੀ ਦਾ ਪਾਠ ਹੀ ਸਭ ਸ਼ੰਕੇ ਨਿਵਿਰਤ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਪੰਗਤੀ ਇਹ ਭੀ ਹੈ:

ਤੈਂ ਹੀ ਦੁਰਗਾ ਸਾਜ ਕੈ, ਦੈਂਤਾਂ ਦਾ ਨਾਸ ਕਰਾਇਆ। (ਪੰਨਾ 119)

ਕੀ ਦੁਰਗਾ ਨੇ ਹੀ ਦੁਰਗਾ ਸਾਜੀ? ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਤਾਂ ਅਨੇਕ ਥਾਈਂ ਘੋਸ਼ਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ:

ਪਖਾਨ ਪੂਜਾ ਹੋਂ ਨਹੀਂ। ਨਾ ਭੇਖ ਭੀਜ ਹੋ ਕਹੀਂ। (ਪੰਨਾ 57)
ਅਤੇ

ਪਾਹਿੰ ਗਹੇ ਜਬ ਤੇ ਤੁਮਰੇ ਤਬ ਤੇ ਕੋਊ ਆਂਖ ਤਰੈ ਨਹੀਂ ਆਨਯੋ।
ਰਾਮ, ਰਹੀਮ, ਪੁਰਾਨ ਕੁਰਾਨ ਅਨੇਕ ਕਹੈ ਮਤ ਏਕ ਨਾ ਮਾਨਯੋ।
ਸਿਮਿਤ੍ਰ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਬੇਦ ਸਭੈ, ਬਹੁ ਭੇਦ ਕਹੈ ਹਮ ਏਕ ਨਾ ਜਾਨਯੋ। (ਰਹਿਰਾਸ ਵਿਚੋਂ)

ਫੇਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਭਗਉਤੀ ਦੀ ਵਾਰ ਤੇ ਚੰਡੀ ਚਰਿਤ੍ਰ ਕਿਉਂ ਲਿਖੀਆਂ? ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਆਪਣਾ ਉਤਰ, ਚੰਡੀ ਚਰਿਤ੍ਰ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਇਉਂ ਅੰਕਿਤ ਹੈ:
ਕਉਤਕ ਹੇਤ ਕਰੀ ਕਵਿ ਨੇ ਸਤਸਯ ਕੀ ਕਥਾ ਇਹ ਪੂਰੀ ਭਈ ਹੈ। (ਪੰਨਾ 99)
ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਤੇਗ, ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਭੀ ਸ਼ਬਦ ‘ਭਗਉਤੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤੇ ‘ਪ੍ਰਿਥਮ ਭਗੌਤੀ ਸਿਮਰ ਕੈ’ ਵਿਚ ਭਗਉਤੀ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਵਾਸਤੇ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਪਉੜੀ ਵਿੱਚ ਇਉਂ ਚਿਤ੍ਰਿਆ ਹੈ:

ਖੰਡਾ ਪ੍ਰਿਥਮੈ ਸਾਜ ਕੈ ਜਿਨ ਸਭ ਸੰਸਾਰ ਉਪਾਇਆ।
ਬ੍ਰਹਮਾ ਬਿਸ਼ਨ ਮਹੇਸ਼ ਸਾਜ ਕੁਦਰਤਿ ਦਾ ਖੇਲ ਰਚਾਇਆ।
ਸਿੰਧ ਪਰਬਤ ਮੇਦਨੀ, ਬਿਨ ਥੰਮਾਂ ਗਗਨ ਰਹਾਇਆ।
ਸਿਰਜੈ ਦਾਨੋ ਦੇਵਤੇ ਤਿਨ ਅੰਦਰ ਬਾਦ ਰਚਾਇਆ।
ਤੈ ਹੀ ਦੁਰਗਾ ਸਾਜ ਕੈ ਦੈਤਾਂ ਦਾ ਨਾਸ ਕਰਾਇਆ। (ਪੰਨਾ 119)

ਇਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਇਹ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜ ਕੱਲ੍ਹ ਆਮ ਇਸ ਉਤੇ ਚਰਚਾ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੇਵਤੇ ਤੇ ਦਾਨਵ (ਦੈਂਤ, ਰਾਖਸ਼) ਆਦਿ ਕੌਣ ਹਨ? ਇਹ ਲੜਦੇ ਭੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹਾਰਦੇ ਜਿਤਦੇ ਕਾਮ, ਕ੍ਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ ਤੇ ਹੰਕਾਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਭੀ ਸਾਡੇ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦੇ ਦੱਸੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਗੌਤਮ ਦੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਉਂਤੇ ਮੋਹਿਤ ਹੋਣਾ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਹਨ।

ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਇਸ ਬਾਬਤ ਨਿਰਣਾ ਇੰਜ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਜੋ ਆਧੁਨਿਕ ਭੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਲਈ ਮੰਨਿਆ ਭੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ:

ਸਾਧ ਕਰਮ ਜੇ ਪੁਰਖ ਕਮਾਵੈ। ਨਾਮ ਦੇਵਤਾ ਜਗਤ ਕਹਾਵੈ।
ਕੁਕ੍ਰਿਤ ਕਰਮ ਜੇ ਜਗ ਮੈ ਕਰਹੀ। ਨਾਮ ਅਸੁਰ ਤਿਨ ਕੋ ਸਭ ਧਰਹੀ।
(ਪੰਨਾ 48)

ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਭੀ ਦਿਤਾ:
ਰਚਾ ਬੈਰ ਬਾਦੰ ਬਿਧਾਤੇ ਅਪਾਰੰ, ਜਿਸੈ ਸਾਧ ਸਾਕਿਓ ਨਾ ਕੋਉ ਸੁਧਾਰੰ।
ਬਲੀ ਕਾਮ ਭਾਯੰ, ਮਹਾ ਲੋਭ ਮੋਹੰ। ਗਯੋ ਕੌਨ ਬੀਰੰ ਸੋ ਯਾ ਤੇ ਅਲੌਹੰ। (ਪੰਨਾ 49)

ਸੋ ਇਉਂ ਮੰਨ ਲੈਣਾ ਸੁਭਾਵਿਕ ਹੈ ਕਿ ਇਹ “ਚੰਡੀ (ਭਗਉਤੀ) ਦੀ ਵੀ ਵਾਰ” ਤੇ ਇਸਤ੍ਰੀ ਪਹਿਲੇ ਅਧਿਆਏ ਵਿਚ “ਚੰਡੀ ਚਰਿਤ੍ਰ” ਭੀ ਇਸੇ ‘ਬੇਰਬਾਦੰ’ ਤੇ ਇਸੇ ਹੰਕਾਰੂ ਆਦਿ ਮਹਾਂ ਬਲੀਆਂ ਦੇ ਅਵਸਾਧੇ ਭਾਵਾਂ ਦਾ ਹੀ ਫਲ ਸਰੂਪ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਪੌਰਾਣਿਕ ਕਥਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਸਾਡੀ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਭਗਉਤੀ ਦੀ ਵਾਰ, ਕਿਸੇ ਵਖਰੇ ਸਪਸ਼ਟ ਜਾਂ ਗੁਪਤ ਵਸਤੂ(ਟਹੲਮੲ) ਨੂੰ ਉਘਾੜਨ ਜਾਂ ਪ੍ਰਚਾਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਖੀ। ਬੀਰਤਾ ਤੇ ਇਉਂ ਯੁਧ, ਲੜਾਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨਭਾਉਂਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਸਾਰੇ ਗ੍ਰੰਥ ‘ਬਚਿਤ੍ਰ ਨਾਟਕ’ ਵਿਚੋਂ ਥਾਂ ਥਾਂ ਉਘੜ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। “ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਨਾਮ ਮਾਲਾ” ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਬਾਣੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ।

ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਕਥਾ ਬਹੁਤ ਸਿਧੀ ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਹੈ ਕਿ ਦੈਂਤਾਂ ਨੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਜੰਗ ਵਿਚ ਹਾਰ ਦਿਤੀ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਭੀ ਕਈ ਵਾਰ ਹੋਇਆ ਕਿ ਸਦਾ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਹਾਰ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਦੈਂਤਾਂ ਦਾ ਪਲੜਾ ਭਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ। ਨਾ ਕੋਊ ਜ਼ੋਰ(ਧਨ) ਨਾ ਜੋਰੂ(ਇਸਤ੍ਰੀ) ਨਾ ਜ਼ਮੀਨ(ਜਾਇਦਾਦ, ਮਿਲਖ, ਦੇਸ) ਇਸ ਉਪਾਧੀ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ ਨਾ ਮਾਰੇ ਜਾਣ, ਨਾ ਅਹਦਨ ਨਾਮ ਤੇ ਇਕਰਾਰ ਨਾਮੇ ਜਾਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਉਤੇ ਕੋਈ ਸਮਝੋਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨੇਕੀ ਬਦੀ ਦਾ ਜੰਗ ਹੈ ਜੋ ਸਦਾ ਤੋਂ ਚਲਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੀ ਇਹ ਸਦਾ ਹੀ ਅਮਰ ਰਹੇਗਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੋਰ ਹੈ:

ਦਾਨਵ ਦੇਵ ਫਨਿੰਦ ਨਿਸਾਚਰ, ਭੂਤ ਭਵਿਖ ਭਵਾਨ ਜਪੈਂਗੇ। … … … … …

ਪੁੰਨ ਪ੍ਰਤਾਪਨ ਬਾਢ ਜੈਤ ਧੁਨ ਪਾਪਨ ਕੇ ਬਹੁ ਪੁੰਜ ਖਪੈਂਗੇ।
(ਸੁਧਾ ਸਵਈਏ)

ਇਸੇ ਆਸ਼ਾਵਾਦ ਦੀ ਸੁਰ ਵਿਚ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

“ਸਵਾ ਲਾਖ ਸੇ ਏਕ ਲੜਾਊਂ”।

ਸਾਝਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰਚਨਾ ਕੇਵਲ ਇਕ ‘ਬਿਆਨੀਆ’ ਢੰਗ ਵਿਚ ਲਿਖੀ ਵਾਰਤਾ (ਦਸਿਚਰਪਿਟਵਿੲ ਨੳਰਰੳਟਵਿੲ) ਹੈ, ਜੋ ਬਹਾਦਰੀ ਤੇ ਨੇਕੀ ਦੀ ਜੈ ਦਾ ਗੁਪਤ ਸੰਦੇਸ਼ਾ ਦੇਂਦੀ ਹੈ।

ਕਥਾ ਇਥੇ ਇਉਂ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹਾਰ ਖਾ ਕੇ ਦੇਵਤੇ ਦੇਵੀ ਭਗਉਤੀ ਜਾਂ ਦੁਰਗਾ ਦਾ ਆਸਰਾ ਆਪਣੇ ਆਗੂ ਇੰਦ੍ਰ ਰਾਹੀਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਮੰਗਦੇ ਹਨ:

ਇਕ ਦਿਹਾੜੇ ਨਾਵਣ ਆਈ ਦੁਰਗਸ਼ਾਹ।
ਇੰਦ੍ਰ ਬਿਰਥਾ ਸੁਣਾਈ ਆਪਣੇ ਹਾਲ ਦੀ। (ਪਉੜੀ 4)
ਸੋ ਉਧਰੋਂ ਮਹਾਂ ਮਾਈ ਦੁਰਗਾ ਆਪਣੇ ਸ਼ੇਰ ਉਂਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਹੈ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ

ਰਾਖਸ਼ ਆਏ ਰੋਹਲੇ ਤਰਵਾਰੀ ਬਖਤਰ ਸਜੇ।
ਫੇਰ ਸੰਖਾਂ ਤੇ ਢੋਲਾਂ ਦੀ ਕੁਰਕੁਟ ਵਿਚ
ਦੁਰਗਾ ਦਾਨੋ ਡਹੇ ਰਣ, ਨਾਦ ਵਜਨ ਖੇਤ ਭੀਹਾਵਲੇ।
(ਪਉਵੀ ਸਤਵੀਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹੀਵੀਂ ਪਉੜੀ ਤਕ)

ਹਰ ਪਉੜੀ ਵਿਚ ਨਾਦ, ਨਗਾਰੇ, ਢੋਲ, ਦਮਾਮੇ, ਧਉਂਸੇ, ਜਮਧਾਣੀ, ਧੌਸਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਦਸਿਆ ਹੈ। ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਕੇਵਲ ਵਧੇਰੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਹੀ ਤਲਵਾਰਾਂ ਹਨ ਖੰਡੇ ਦਾ ਨਾਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਰਛੀ, ਤੀਰਾਂ ਤੁਫੰਗਾਂ ਤੇ ਕੈਬਰ ਦੇ ਨਾਂ ਭੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਸੂਰਮੇ ਘੋੜ ਸਵਾਰ, ਹਾਥੀ-ਸਵਾਰ ਤੇ ਰਥ ਸਵਾਰ ਭੀ ਹਨ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਭੀ। ਦੇਵੀ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਸਦਾ ਵਾਂਗ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿਧ ਦੈਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਭੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਸੁੰਭ ਨਿਸੁੰਭ, ਮਹਖਾਸੁਰ, ਸ੍ਰਣਵਤ ਬੀਰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਲੋਂ ਬਸ ਭਵਾਨੀ ਹੀ ਦਿਸਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਵਾਰ ਦੈਂਤਾਂ ਨੂੰ ਭਜਾ ਕੇ, ਇੰਦ੍ਰ ਤੇ ਭਵਾਨੀ ਜੈ ਦੇ ਡੰਕੇ ਵਜਾਉਂਦੇ ਖੁਸ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਦੈਂਤਾਂ ਦੇ ਕੈਂਪ ਵਿਚ:

ਇੰਦ੍ਰਪੁਰੀ ਤੇ ਧਾਵਣਾ ਵਡ ਜੋਧੀ ਮਤਾ ਪਕਾਇਆ। (ਪਉੜੀ 22)

ਸੋ ਫੇਰ: “ਸਟ ਪਈ ਜਮਧਾਣੀ” ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ‘ਦਿਤੇ ਦੇਉ ਭਜਾਈ ਮਿਲ ਕੈ ਰਾਕਸਾਂ”।

ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਭੀ:

ਦੁਰਗਾ ਦੀ ਸਾਮ ਤਕਾਈ ਦੇਵਾਂ ਡਰਦਿਆਂ।
ਆਂਦੀ ਚੰਡ ਚੜ੍ਹਾਈ ਉਤੇ ਰਾਕਸਾਂ। (ਪਉੜੀ 25)

ਸੋ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਵਾਰ ਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਅਧ ਖ਼ਾਸ ਦੈਂਤਾਂ ਨਾਲ ਲੜਦਿਆਂ ਤੇ ਅੰਤ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਜਿਤ ਤਕ ਪੁਜਦਿਆਂ ਲੰਘ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਰਾਹ ਦੀ ਇਕ ਵਡੀ ਰੁਕਾਵਟ ਸ੍ਰਵਣਤਬੀਜ ਦੈਂਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਇਕ ਲਹੂ ਦੀ ਬੂੰਦ ਜੋ ਧਰਤੀ ਉਤੇ ਡਿਗਦੀ ਸੀ, ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਦੈਂਤ ਫੁਟ ਪੈਂਦੇ ਤੇ ਲੜਾਕੇ ਬਣ ਕੇ ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਲੜਦੇ ਸਨ। ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਧਰਤੀ ਤੇ ਨਾ ਡਿੱਗੇ। ਬਾਕੀ ਦੈਂਤ ਬਹੁਤ ਸੂਰਮੱਤ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਅੰਤ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਗੂ ਸੁੰਭ ਨਿਸੁੰਭ ਹੈ। ਦੇਵਤਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਬਸ ਦੇਵੀ ਹੀ ਵਖਰੀ ਲੜਦੀ ਵਖਾਈ ਹੈ। ਇੰਦ੍ਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਲੈ ਕੇ ਆਪ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਲੜਾਈਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਿਆਂ, ਵਡੀ ਔਕੜ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਰਨਣ ਨੂੰ ਮੁੜ ਮੁੜ ਕੇ ਪੀਠੇ ਹੋਏ ਨੂੰ ਪੀਹ ਤੋਂ ਬਚਾ ਕੇ ਕਿਸ ਤਰਾਂ ਰੰਗ-ਬਰੰਗਾ, ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਾ ਤੇ ਰਸਦਾਇਕ ਬਣਾ ਕੇ ਰਖਿਆ ਜਾਵੇ, ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਮੈਦਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਤੇ ਉਹਲੇ ਵਿਚ ਘਟ ਹੀ ਕੁਝ ਦਸਣ ਤੇ ਵਿਖਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ-ਨਾ ਨਕਸ਼ੇ, ਨਾ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ, ਨਾ ਦਫਤਰ ਤੇ ਨਾ ਨਾਲੋਂ ਨਾਲ ਪੁਜਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੇਧਾਂ ਤੇ ਅਗਵਾਈ।

ਵੰਨਗੀ ਲਈ, ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਰਣਨ ਵਿਚ ਜੋ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੇਵਲ ਰਣ-ਖੇਤ੍ਰ ਦਾ ਹੀ ਇਕੋ ਇਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਕਲਾਕਾਰ ਕਲਪਨਾ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਨਵੀਆਂ ਅਤੇ ਅਦਭੁਤ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਯੋਧਿਆਂ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਨਾ, ਸੁਭਾਅ, ਤੇ ਕਰਤੱਵ ਆਦਿ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੇ ਸ਼ਬਦ ਚਿਤ੍ਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਨਵੀਨ ਬਿੰਬਾਂ ਦਵਾਰਾ ਚਿਤ੍ਰਦਾ ਹੈ। “ਭਗਉਤੀ ਦੀ ਵਾਰ” ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਕਾਵਿ-ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆਂ ਤੇ ਭਵਿਖ ਲਈ ਸਾਂਭਿਆਂ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵੰਨਗੀ ਤਾਂ ਇੰਨੀ ਕੁ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇੰਦ੍ਰ ਕੋਲੋਂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਹਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਦੇਵੀ “ਰਾਖਸ਼ ਖਾਵੈ ਸ਼ੇਰ” ਉਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਘਟਨਾ ਰਾਖਸ਼ਾਂ ਦੀ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਨਿਤਰਨਾ ਹੈ, ਤੀਜੀ ਘਟਨਾ ਰਾਖਸ਼ਾਂ ਦਾ ਹਾਰ ਕੇ ਭੀ ਨਾ ਹਾਰਨਾ ਤੇ ਮੁੜ ਜੰਗ ਵਿਚ ਆਉਣਾ ਤੇ ਮੁੜ ਲੜਾਈ ਹੋਣੀ ਤੇ ਫੇਰ ਦੇਵੀ ਦੀ ਜੈ ਹੋਣੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਵੰਨਗੀ ਵਖ-ਵਖ ਦਾਨਵਾਂ (ਦੈਂਤਾਂ) ਦੇ ਲੜਨ ਤੇ ਘੋੜਿਆਂ ਆਦਿ ਉਂਤੇ ਦੋਪਾਸੜ ਵਾਰਾਂ ਦਾ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਦੇ ਵਰਣਨ ਵਿਚ ਹੈ। ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਗਦਾ, ਤ੍ਰਿਸੂਲ, ਤੀਰਾਂ ਤੇ ਬਰਛੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਨਾਮ ਭੀ ਗਿਣੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ:

ਗਦਾਂ, ਤ੍ਰਿਸੂਲਾਂ ਬਰਛੀਆਂ ਤੀਰ ਵੱਗਨ ਖਰੇ ਉਤਾਵਲੇ।

ਅਦਭੁਤ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚ “ਸ੍ਰਵਣਤਬੀਜ” ਨਾਂ ਦਾ ਦੈਂਤ ਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਇਕ ਲਹੂ ਦੀ ਡਿੱਗੀ ਬੂੰਦ ਉਸ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਕਈ ਯੋਧੇ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦੇਂਦੀ ਹੈ ਇਸੇ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਰਕਤ-ਬੀਜ ਭੀ “ਚੰਡੀ-ਚਰਿਤ੍ਰ” ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ (ਪੰਨਾ 105) ਇਸੇ ਕਵੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ:

ਜਿਤੀ ਭੁਮ ਮਧੰ ਪਰੀ ਸ੍ਰੋਣ ਧਾਰੰ। ਜਗੇ ਸੂਰ ਤੇਤੇ ਕੀਏ ਮਾਰ ਮਾਰੰ।
(ਚੰਡੀ ਚਰਿਤ੍ਰ, ਪੰਨਾ 106)
ਤੇ ਇਸ ਅਨੋਖੀ ਫ਼ੌਜ ਨੂੰ ਜੋ ਤਾਜ਼ੀ ਤੇ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਉਪਜੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਕਿਵੇਂ ਠਲ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇ?
ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਵੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇ ਅਤਿ ਸੰਖੇਪ ਇਉਂ ਹੈ:
ਹੂਰਾਂ ਸ੍ਰਵਣਤ ਬੀਜ ਨੂੰ ਘਤ ਘੇਰ ਖਲੋਈਆਂ।
ਲਾੜਾ ਦੇਖਨ ਲਾੜੀਆਂ, ਚਉਗਿਰਦੈ ਹੋਈਆਂ। (ਪਾਉੜੀ 42)

ਅਤੇ ਫੇਰ ਜੋਗਣੀਆਂ ਮਿਲ ਧਾਈਆਂ, ਲਹੂ ਭਖਣਾ। … … … … …

ਭੁਈਂ ਨਾ ਪਉਣੈ ਪਾਈਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਰਕਤ ਦੀਆਂ। (ਪਉੜੀ 43)

ਸ਼ਬਦ-ਚਿਤ੍ਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਉਘੜਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੂਪ-ਰੇਖਾ ਉਲੀਕੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਿੰਬ ਤੇ ਅਲੰਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰੰਗ ਭਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਸਵਾਰਦੇ ਹਨ। ਇਉਂ ਸਭੇ ਇਕੋ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗ ਹਨ ਜੋ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਸਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਵਿਆਖਿਆ ਤੇ ਵਿਸਥਾਰ ਦੇ ਲੰਮੇ ਮਾਰਗ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਕੁਝ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਨਿਮਨ-ਲਿਖਤ ਹਨ। ਸੁਘੜ ਪਾਠਕ ਕਾਵਿ-ਰਸ, ਬੀਰ-ਰਸ, ਤੇ ਸ਼ਬਦ-ਰਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਵਿ ਦਾ ਨਾਦ-ਰਸ, ਰਵਾਨੀ ਤੇ ਸਾਦਗੀ ਅਤੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਅਲੰਕਾਰਾਂ ਤੇ ਬਿੰਬਾਂ ਦਾ ਰਸ ਚੱਖ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਾਸ-ਰਸ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਥਕੇਂਵਾਂ ਲਾਹ ਸਕਦੇ ਹਨ।

1. ਬੀਰ ਪਰੁਤੇ ਬਰਛੀਐ ਜਣ ਡਾਲ ਚਮੁਟੇ ਆਵਲੇ।
2. ਮਾਰੇ ਜਾਪਨ ਬਿਜਲੀ, ਸਿਰ ਭਾਰ ਮੁਨਾਰੇ। (ਪਉੜੀ 8)
3. ਪੇਟ ਮਲੰਦੇ ਲਾਈ ਮਹਖੇ ਦੈਂਤ ਨੂੰ। (ਪਉੜੀ 10)
4. ਉਖਲੀਆਂ ਨਾਸਾਂ ਜਿਨਾਂ ਮੂੰਹ ਜਾਪਨ ਆਲੇ। (ਪਉੜੀ 3)
5. ਡੁਬ ਰਤੂ ਨਾਲਹੁੰ ਨਿਕਲੀ ਬਰਛੀ ਦੁਧਾਰੀ।
ਜਾਣ ਰਜਾਦੀ ਉਤਰੀ ਪਹਨ ਸੂਹੀ ਸਾਰੀ। (ਪਉੜੀ 53)

ਅਸੀਂ ਲਿਖ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ ਕਿ ਬੀਰ-ਰਸ-ਕਾਵਿ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਜਾਂ ਪੱਕਾ ਪ੍ਰਭਾਵ (ਸਥਾਈ ਭਾਵ) “ਉਤਸ਼ਾਹ” ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਹਾਸ-ਰਸ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਪਰ ਦਿਤੀਆਂ ਪੰਗਤੀਆਂ ਵਿਚ (ਅੰਕ 3, 4) ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੈ। ਉਤਸ਼ਾਹਜਨਕ ਸਾਰੀ ਵਾਰ ਹੀ ਹੈ ਤੇ ਕਿਤੇ ਕਰੁਣਾ-ਰਸ (ਤਰਸ, ਸੋਗ, ਰੋਣ) ਤੇ ਸ਼ਾਂਤਿ-ਰਸ (ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਉਪਰਾਮਤਾ) ਦੀ ਮਧਮ ਜੇਹੀ ਛੋਹ ਭੀ ਨਹੀਂ, ਨਾ ਇੰਨੇ ਖ਼ੂਨ ਖਰਾਬੇ ਅਤੇ ਮੌਤਾਂ ਤੋਂ ਭਿਆਨਕਤਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਦਿਤੀ ਹੈ। ਭੇਤ ਕੁਝ ਬਿੰਬਾਵਲੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕੁਝ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧ ਲੇਖਕ ਦਾ ਆਪਾ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਨਮੂਨੇ ਲਈ ਕੁਝ ਪੰਗਤੀਆਂ ਪੜ੍ਹਲ ਦੀ ਖੇਚਲ ਕਰੋ:

ਜਦ ਨ੍ਹਾਵਣ ਆਈ ਦੁਰਗਾ ਨੂੰ ਇੰਦ੍ਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਾਲ ਦੀ ਕਥਾ ਸੁਣਾਈ ਕਿ “ਛੀਨ ਲਈ ਠਕੁਰਾਈ ਸਾਥੈ ਦਾਨਵੀ” ਤਾਂ ਦੇਵੀ ਹਮਦਰਦੀ ਤੇ ਦੁੱਖ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ:

ਦੁਰਗਾ ਬੈਣ ਸੁਣੰਦੀ ਹਸੀ ਹੜ ਹੜਾਇ। … … … …

ਚਿੰਤਾ ਕਰਹੁ ਨਾ ਕਾਈ ਦੇਵਾਂ ਨੂੰ ਆਖਿਆ। (ਪਉੜੀ 5)
ਨਗਾਰਿਆਂ, ਢੋਲਾਂ, ਸੰਖਾਂ ਤੇ ਭੇਰੀਆਂ ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਤੇ ਨਾਦ ਜੋਸ਼ ਤੇ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣ ਲਈ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਏਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਬਣਾਈ ਰਖਣ ਲਈ ਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਤੇ ਰੂਪਕ ਭੀ ਅਜੇਹੇ ਹੀ ਵਰਤੇ ਹਨ:
1. ਜਾਪਣ ਖੇਡ ਖਿਡਾਰੀ ਸੁਤੇ ਫਾਗ ਨੂੰ। (ਪਉੜੀ 34)
2. ਚਲੋ ਸਉਹੇਂ ਦੁਰਗਸਾਹ ਜਣ ਕਾਬੈ ਹਾਜੀ।
ਬੀਰ ਪਰੁਤੇ ਬਰਛੀਏ ਜਿਉਂ ਝੁਕ ਪੌਣ ਨਿਵਾਜੀ। (ਪਉੜੀ 45)

ਇਸ ਸਾਰੇ ਵਰਣਨ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਤਾਂ ਇਉਂ ਜਾਪਣ ਲਗ ਪੈਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਕਵੀ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਦਿਸ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਆਪ ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਸੁਹਜ-ਸਵਾਦ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਹਾਕੀ ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਕਟ ਦਾ ਮੈਚ ਵੇਖਦੇ ਤੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਮਨੋ-ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਜਾਂਦੇ ਹੋਈਏ।
ਸ਼ਸਤ੍ਰ-ਧਾਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕਵੀ ਘੋੜ-ਸਵਾਰੀ ਦਾ ਵੀ ਮਾਹਰ ਹੈ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਕਰਦਾ ਦੋਹਾਂ ਹੁਨਰਾਂ ਦਾ ਰਸ ਮਾਣ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਦੁਰਗਾ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਬੀਰ ਪਲਾਣੋ ਡਿਗਿਆ, ਕਰ ਸਿਜਦਾ ਸੁੰਭ ਸੁਜਾਣ ਕਉ।

ਸਾਬਾਸ ਸਲੋਣੇ ਖਾਨ ਕਉ।
ਸਦ ਸਾਬਾਸ ਤੇਰੇ ਤਾਣ ਕਉ।
ਤਰੀਫ਼ਾਂ ਪਾਨ ਚਬਾਨ ਕਉ।
ਸਦ ਰਹਮਤ ਕੈਫਾਂ ਖਾਨ ਕਉ।
ਸਦ ਰਹਮਤ ਤੁਰੇ ਨਚਾਣ ਕਉ। (ਪਉੜੀ 50)

ਇਸ ਵਾਰ ਵਿਚ ਕਈ ਤੋਲ ਤੇ ਕਈ ਤੁਕਾਂਤ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿਰਖੰਡੀ ਛੰਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭੀ ਸੁਚੱਜ ਤੇ ਸੁਘੜਤਾ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੀ ਵਾਰ ਇਕ ਛੋਟੀ ਕਹਾਣੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਰਚੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਤੇ ਸਥਾਨ ਉਂਤੇ ਇਕੋ ਮੁਖ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਇਕ ਮੁਖ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ।
ਇਸ ਲਈ ਨਿਰ-ਸੰਕੋਚ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਭਗਉਤੀ ਦੀ ਵਾਰ” ਬੀਰ-ਰਸ-ਕਾਵਿ ਦਾ ਇਕ ਸੁੰਦਰ ਤੋਂ ਸੰਪੂਰਨ ਨਮੂਨਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇਕ ਸਾਂਭਣ-ਯੋਗ ਭੰਡਾਰ ਹੈ।

Source;

www.dushtdaman.org